Een tolk Engels-Mandarijn, werkzaam bij de Verenigde Naties, vertelde ooit in een interview hoe hij soms infiltreerde in de te vertalen boodschap. Als voorbeeld gaf hij het krachtige taalgebruik van Amerikanen dat, letterlijk vertaald naar het Chinees, als dusdanig beledigend ervaren werd dat verdere communicatie onmogelijk was. Dus veranderde de tolk hier en daar de frasering en voegde wat vriendelijke, inleidende woorden toe.

Bij de groepsexpositie Speaking Out Loud in het Nederlands Instituut voor Mediakunst (NIMk) in Amsterdam is een tekst opgenomen naar aanleiding van het werk Interpreters van Christoph Keller. Het gaat over simultaantolken, een tot de verbeelding sprekend fenomeen waarbij de tolk tegelijkertijd hoort, denkt, vertaalt en spreekt. Volgens de tekst: ‘De tolk wordt geacht… zijn subjectiviteit uit te schakelen en een… objectief equivalent te vinden voor wat hij hoort. Dit werpt de vraag op naar de functionaliteit van de persoon als puur technisch doorgeefluik, die niettemin tevens geacht wordt borg te staan voor de overdracht van de ‘betekenis’.’ In de film Mars Attacks wordt maar al te duidelijk wat er van kan komen als de vertaalmachine hapert: hoewel een computer hun begroeting interpreteert als ‘don’t run, we come in peace’, aarzelen de marsmannetjes niet een zojuist losgelaten witte duif uit de lucht te schieten.

Speaking Out Loud is samengesteld door curator Susanne Jaschko. Jaschko doet onderzoek naar op taal gebaseerde mediakunst, die in Speaking Out Loud in het teken staat van maatschappelijke relevantie. Jaschko is geïntrigeerd door de ‘performatieve kwaliteiten van taal en de verbinding tussen betekenis van woorden en degene die ze gebruikt.’ De titel van de expositie is geïnspireerd op het gezegde thinking out loud (hardop denken) en wordt door Jaschko verbonden met debat, tegenspraak en onenigheid. Zij ziet polemiek als randvoorwaarde van een democratie en geeft zo een politieke en maatschappelijke draai aan de tentoonstelling. Tegelijkertijd beschrijft ze thinking out loud als een vrijblijvende methode van uitspreken, als een speelse opening tot communicatie.

Veel werk in Speaking Out Loud focust op taal- en technologiesystemen en hoe deze te omzeilen of te doorbreken. Dan blijkt dat zelfs een spelfout politiek beladen kan zijn. Linda Hilfling, artist-in-residence in het NIMk, legt niet alleen de machtsverhoudingen van nieuwe mediastructuren bloot, maar geeft ook ontsnappingsmogelijkheden. Voor het NIMk ontwikkelde ze Gate Peepin’, een geprogrammeerde interventie die de ongrijpbare controlemechanismen van webruimtes onthult. Hilflings eerdere werk Misspelling Generator grijpt in op de Google-spellingscontrole. ‘Bedoelde u’ (‘did you mean’) wordt vervangen door ‘heeft u geprobeerd’ (‘have you tried’). Vervolgens wordt via foutieve spelling een grijs gebied van het internet betreden. Opgelegde zoekroutes en de daarmee gepaard gaande controle op het handelen worden omzeild en zo kan Misspelling Generator ingezet worden om censuur te ontduiken. In de expositie wordt zo getoond hoe China beelden van het Plein van de Hemelse Vrede censureert. Probeer zelf hoe de Chinese vertaling van ‘Plein van de Hemelse Vrede’ (’tiananmen guăngchăng’) beelden van een plein vol toeristen, tempels en heroïsche taferelen toont, terwijl na het intypen van ’tiananmen square’ de wereldberoemde ‘Tank Man’ foto verschijnt, met daarop een onschuldige man, twee tasjes in de hand, die zielsalleen een dreigende rij tanks blokkeert.

Het werk Time Based Text, ontstaan uit een samenwerkingsverband van Jaromil & kunstenaarscollectief Jodi, speelt ook met foutieve spelling, maar op een onschuldiger, persoonlijk niveau. De kunstenaars ontwikkelden een software systeem, dat tracht de persoon achter een getypte e-mail grijpbaar te maken door elke hapering of fout gelijktijdig met het typen te tonen. De technologie symboliseert hier de simultaantolk die zijn best doet alle informatie ongefilterd door te sturen. Gek genoeg wordt het systeem er menselijker door gemaakt: je kunt de e-mailschrijver zien schuiven op zijn stoel, zijn hand zwevend boven het toetsenbord.

Het omgekeerde is het geval in het videowerk van Tim Etchells & Vlatka Horvat. Ook Horvat en Etchells zijn geïnteresseerd in het tonen van kwetsbaarheid en aarzelingen in taalinteracties. Hier komt echter geen technologie aan te pas; de kunstenaars gooien hun eigen lichaam in de strijd. In Insults and Praises zitten ze zij aan zij en beledigen en complimenteren elkaar achtereenvolgens. Dit resulteert in een werk dat niet humoristisch of beklemmend is, zoals het hier wellicht klinkt, maar simpelweg nietszeggend. Je ziet beide kunstenaars een concept uitvoeren: jij zegt ‘you’re stupid’, ik zeg ehm, laat me denken, ‘I hate you’. Dat werkt niet. De woorden zakken in elkaar als een soufflé in een koude kamer.

Dat het altijd onverbloemder kan, toont Evan Roths Explicit Content Only. Het werk bestaat uit een langspeelplaat waarbij het publiek zelf de naald op de plaat mag zetten, om vervolgens 2 minuten en 55 seconden lang variaties op de tekst ‘niggersfuckassfuckyoubitchmotherfuckersniggersniggersshitbitchesshitass’ te horen, gefilterd uit NWA’s (Niggaz With Attitude) album Straight Outta Compton uit 1988. Het werk zelf is niet per se sterk, eerder relevant in zijn context. Roth is een belangrijk voorvechter van de strijd tegen censuur, copyright wetgeving en de beknotting van het individu door wetten en overheid.

Tudor Bratu, momenteel deelnemer aan de Rijksakademie in Amsterdam, verzamelde 500 zinnen uit literaire, kunsthistorische en filosofische bronnen en liet die inspreken door een man en een vrouw. Via de interactieve geluidsinstallatie Conversation Piece, gemaakt van een stuk of twintig orgels waarvan de toetsen gekoppeld zijn aan digitale geluidsbestanden, kun je de stemmen laten horen. Elke toets herbergt een vraag of opmerking waarmee de toeschouwer een gesprek componeert, ruzies in scène zet, een zaal vol geroezemoes creëert of een langdurige monoloog initieert waarin wellicht onverwacht nieuwe inzichten opdoemen.

Het NRC Handelsblad had de rubriek ‘Briefkaart uit Vertalië’ van vertalers Henkes en Bindervoet. Daar bespraken ze de moeilijkheden van bijvoorbeeld het vertalen van klanken. Vooral van gedichten blijkt vaak slechts de droge tekstinhoud vertaald te worden ten koste van klank en ritme, de essentiële stem van poëzie. Trikoton, een ontwerperscollectief uit Duitsland bestaande uit modeontwerper Magdalena Kohler en productontwerper Hanna Wiesener, lijkt hier een oplossing voor te hebben gevonden. In de gang van het NIMk is hun installatie The Voice Knitting Collection opgesteld. The Voice Knitting Collection nodigt je uit in een microfoon een boodschap te spreken, een liedje te zingen of gewoon wat weg te kletsen. Op basis van het geluid van je stem wordt via een omgebouwde mechanische breimachine een breipatroon geproduceerd. Zo geeft The Voice Knitting Machine je de kans om je eigen stem voor altijd bij je te dragen, zij het zó objectief vertaald, dat het onleesbaar wordt: een abstract patroon van streepjes en puntjes. De spreker is vertaald, maar zijn tekst is verloren gegaan.

‘Really understanding the speaker and then just swimming with the flow,’ aldus een simultaantolk in Christoph Kellers Interpreters. Zittend in een cabine zoals tolken die gebruiken, bekijk je een video waarin de tolk over haar vak vertelt. Ze spreekt levendig in de ik-vorm, onderwijl druk gesticulerend. Maar aan haar ogen zie je dat er iets niet klopt. Ze spreken niet mee met de rest van het lichaam. De blik lijkt naar binnen gekeerd; niet zozeer leeg, eerder uiterst geconcentreerd. Pas als je het koptelefoontje in het oor van de tolk ontdekt, begrijp je wat je ziet en hoort: een simultaanvertaling over simultaanvertalen. Alleen de niet-meesprekende ogen van de tolk in Interpreters tonen hun ware gezicht.

Taal heeft op zichzelf geen zeggenschap. Het is slechts een gereedschap in handen van mensen en systemen. De tolk behoort een onzichtbaar doorgeefluik te zijn, gevangen in het ritme van de spreker in zijn oor. Maar ook de vertaler heeft een stem. In hoeverre mag hij die echter gebruiken? Het Engelse woord voor ’tolk’ is ‘interpreter’, dat verdacht veel weg heeft van ‘interpreteren’. Het verschil tussen sec vertalen en interpreteren kan verregaande gevolgen hebben: elk woord kan een scheldwoord worden en een belediging een compliment.