Freedom of Movement in Stedelijk Museum Amsterdam is een dwarsdoorsnede van wat hedendaagse kunstenaars in Nederland verontrust en aanzet tot het maken van time-based-kunst, over de geopolitieke status quo en ‘de vrijheid van beweging’. Een greep uit de selectie.
Hoewel de gebogen doorgang tegenover de trap uitnodigend lonkt, betreed ik de tentoonstelling via de rechterzaal. Op vijf beeldschermen zijn hypnotiserende beelden te zien, afkomstig van een algoritme-gedreven website van Rafaël Rozendaal. De wandtekst leert dat er nog zes andere websites bestaan, ieder met een eigen algoritme en esthetiek. Verschillende wifi-portals op bezemstelen of driepoten staan verspreid in de ruimte. \/\/iFi (2018) van JODI monitort de aanwezigheid van bezoekers, althans van diegenen die hun telefoon vrijwillig blootstellen aan het open netwerk van het kunstenaarsduo. Na enige achterdocht – ‘Wat gebeurt er met mijn data?’ en ‘Is dit wel veilig?’ – log ik toch in op het netwerk.
In de daaropvolgende verduisterde zalen zijn videowerken van o.a. Basir Mahmood en Verena Blok te zien. Na net stil te hebben gestaan bij de implicaties van ons dagelijkse digitale verkeer, vraagt Mahmood de aandacht van de kijker voor een meer fysieke realiteit. In opdracht van Mahmood werd een groep Pakistaanse dragers uit Lahore gedocumenteerd voor zijn film Monument of Arrival and Return (2016). Het zijn veelal slecht betaalde en ondergewaardeerde arbeidskrachten die handelswaar en persoonlijke eigendommen vervoeren. Het resultaat is een verzameling prachtige zwijgende portretten van dragers en de objecten die hun handen vervoeren. Detailopnames van zweetparels en zoemende vliegen op de blote huid verraden de zware werkomstandigheden. Terwijl ik languit lig op een comfortabele bank in de donkere museumzaal, ben ik me pijnlijk bewust van het contrast tussen onze twee werelden.
Verena Blok volgt in Robota (2018) twee Poolse jeugdvrienden, beiden werkzaam in de bouw, die met haar hun dagelijkse belevingen en opvattingen delen. Close-ups van de twee mannenlijven die tillen, bouwen, schilderen en rusten gaan over in lichamen gehouwen uit steen; plaatselijke sculpturen van Sovjet-arbeiders als overblijfselen van voorbije tijden. Hoewel Blok zich als neutrale observator en interviewer opwerpt is de kloof tussen haar – als Nederlands-Poolse geboren en getogen in Nederland – en de broers voelbaar als het in de gesprekken aankomt op maatschappelijke standpunten en toekomstperspectieven.
Ook de Turks-Deense Deniz Eroglu speelt in zijn video-installaties met zijn duale identiteit en het ‘oude’ versus ‘nieuwe’ moederland van zijn familie. Want wat betekent het om je met meerdere culturele achtergronden te identificeren? In Baba Diptych (2016) zien we Eroglu’s vader aan het werk in zijn kebabtent in de jaren ’90, en een nieuwe geënsceneerde versie van de kunstenaar met zichzelf in de hoofdrol als Baba. De overeenkomsten in de video’s impliceren echter net zomin dat Eroglu zijn vader is, als dat de verschillen betekenen dat de publieke scepsis over dubbele nationaliteiten of identiteiten in twintig jaar verdwenen is. Eroglu gaat op een humorvolle manier met taal, afkomst en culturele clichés om.
Lang niet alle kunstenaars in de tentoonstelling tonen werk dat zich verhoudt tot een scherm, noch reflecteren zij allen op hun eigen (migratie)achtergrond. De thematische insteek van Freedom of Movement is breder dan dat. Zo is er een vierdelige installatie getiteld Tidal Spills (2018) van Isabelle Andriessen te zien. Drie werken worden aan een voortdurend proces van chemische verandering blootgesteld, en hoewel de sculpturen veranderen (smelten, verkleuren, kristalliseren) vergaan ze niet. Het is een reactie op de statische noties van de traditionele beeldhouwkunst en het huidige massagebruik van onvergankelijke materialen als plastic. Met een traagheid die aan het blote oog onttrokken blijft, bewegen Andriessen’s sculpturen. Het is net als klimaatverandering: dat het niet direct zichtbaar is, wil niet zeggen dat het niet bestaat.
In diezelfde zaal kan je moeilijk om het indrukwekkende werk van Kate Cooper heen. Infection Drivers (2018) heeft een alien-esque tactiliteit die de zintuigen op scherp stelt. Het lichaam van Coopers protagonist wordt omsloten door een pulserend en transparant harnas dat zwelt en slinkt, om zo virussen op te nemen of af te stoten. Het stipt onderwerpen aan die zij graag behandelt zoals het (maakbare) lichaam en de grens tussen fictie en realiteit, zonder dat Infection Drivers een herhaling van eerder werk is geworden. De keerzijde aan de opstelling in de zaal is dat Coopers soundscape en video een dusdanige aanzuigende werking hebben, dat het enigszins ten koste gaat van de andere opgestelde werken.
Op de wandeling terug stop ik nog bij Melanie Bonajo’s reusachtige knuffelbeer en video-installatie Progress vs Sunsets: Reformulating the Nature Documentary (2017). De gele aaibare wereld van Bonajo is een welkome afwisseling na de vier of vijf verduisterde zalen die daaraan voorafgingen. Bonajo uit haar zorgen over technologie die het leven van dieren steeds meer infiltreert, met alle gevolgen van dien. Het lijkt erop dat de jonge kinderen die aan het woord komen in de video hier bewuster van zijn dan de veelal volwassen drone piloten. Het is kenmerkend voor een jonge generatie die straks achterblijft met een ernstig en wellicht onherroepelijk verstoorde planeet.
‘De vrijheid om te bewegen’ is een ambigu concept en leidt daarom tot een presentatie van uiteenlopende vraagstukken en antwoorden. Desondanks voelt Freedom of Movement niet aan als een onsamenhangend geheel. Op serieuze of humorvolle manieren houden de kunstenaars zichzelf en ons een spiegel voor en stellen de legitieme vraag aan wie of wat deze vrijheid eigenlijk voorbij gaat: gemarginaliseerde bevolkingsgroepen, stateloze migranten, bedreigde diersoorten en de natuur. Dan blijft er uiteindelijk maar een kleine groep over die dit recht op vrijheid van beweging daadwerkelijk kan uitoefenen.
Noor Kloosterman (1989, Madrid) is kunsthistoricus.