Tacita Dean (Canterbury,1965) is een getalenteerd verhalenvertelster, zo blijkt op de overzichtstentoonstelling van haar werk in het Tilburgse De Pont. De centrale positie die verhalen daarin innemen blijkt bijvoorbeeld uit Girl stowaway (1994), het oudste werk dat getoond wordt. Deze installatie verweeft in verschillende media allerlei verhaallijnen en tijden, waaruit zich gaandeweg de geschiedenis laat ontrafelen van de verstekelinge Jean Jeinnie die in 1928 als jongen vermomd vanuit Australië naar Ierland reisde. Flarden van een vervlogen verleden drijven voorbij in vervaagde schoolbordtekeningen en semiauthentiek film-materiaal dat de verstekelinge toont aan boord van haar schip, de Herzogin Cecilie. Tacita Dean’s poging met dit werk een voorbije geschiedenis bijna letterlijk te vangen mag blijken uit de video How to put a boat in a bottle (1995), waarin een scheepsmodel van de Herzogin Cecilie in een fles wordt gestopt. Het minutieuze gepriegel met het kleine nepscheepje lijkt echter ook sterk op de ingenieuze wijze waarop Tacita Dean in haar werk betekenissen oproept en monteert, vergelijkbaar met de montage van beeld en geluid in haar films.
In de latere werken uit de tentoonstelling zijn dergelijke complex verweven verhaallijnen minder snel vindbaar. Deze films gebruiken geen tekst meer. De prachtige film Disappearance at sea (1996) bijvoorbeeld, toont enkel een vuurtoren die in gelijkmatige rondgang zijn lichtbundel over de rotsen van de kust en de zee laat schijnen. Afwisselend gefilmd naar de vuurtoren toe en van de vuurtoren af, gaat de zon langzaam onder. Totdat uiteindelijk de lichtcirkel alleen nog over een verder bijna geheel donkere museummuur glijdt. De film lijkt haast te zijn opgelost. Vuurtoren en projector zijn één geworden.
Pas bij Tacita Dean’s meest recente werk keert het gesproken woord weer terug. De film Boots (2003) volgt een oude man terwijl hij door een villa dwaalt. In lange shots loopt hij rond door de grote, lege ruimtes die enkel gevuld lijken te worden door de galm van zijn voetstappen en de herinneringen waar hij af en toe flarden van vertelt. Net als in Disappearance at sea speelt alles zich af precies rondom zonsondergang en zoals veel van het werk van Tacita Dean ademt het een sterk bewustzijn van de voorbijgaande tijd. Zowel het huis als de man vertellen nog één maal hun verhaal; voor het te laat is… Of toch niet? Want iets is hier niet in orde. Boots draait namelijk niet in één enkele versie, maar tegelijkertijd in drie verschillende; een Franse, een Engelse en een Duitse. Buiten de taal lijken de verschillen op het eerste gezicht maar klein, toch gebeurt er hier iets essentieels. Het werk blijkt een constructie; niet alleen het materiaal is gemonteerd, ook de betekenis.
Naast haar beeldend werk schrijft Tacita Dean ook teksten die in direct verband staan met dat werk. Ze noemt ze zelf asides –terzijdes– en ziet ze als een soort extra, losse onderdelen, die niet gelezen hoeven te worden om het werk te kunnen begrijpen. Toch kan ik het iedereen aanraden. Net als in haar beste films vertelt Tacita Dean haar verhalen in een perfecte balans tussen het geven van informatie en het openhouden van ruimte waarin de lezer zelf kan ronddwalen. Daarnaast levert het vaak ook eenvoudigweg nieuwe ingangen tot het beeldende werk. Zo blijken de toevallige verwikkelingen rondom Girl stowaway nog veel vreemder dan uit de installatie al naar voren kwam; tot Dean’s betrokkenheid bij een moordzaak aan toe.
Van groter belang is echter het spel met identiteit dat uit meerdere verhalen naar voren komt. We kennen al de ‘geslachtsverwisseling’ van verstekelinge Jean Jeinnie, maar ook de herinneringen van de oude man uit Boots blijken vals te zijn, of althans niet de zijne. En in de voorgeschiedenis van Disappearance at sea en het verwante werk Teignmouth electron (2000) is eveneens een belangrijke rol weggelegd voor iemand die zich heeft voorgedaan als iets wat hij niet was.
Het is een bekende gedachte dat mensen de behoefte hebben alles wat hen is overkomen in verhalen te vatten, om zo de chaos van het bestaan overzichtelijk te maken. Volgens deze opvatting zijn alle beschrijvingen van het leven, zoals wetenschap en religie, uiteindelijk net als kunst een verhaal; fictie. De twee betekenissen van het woord geschiedenis zijn dan eigenlijk één, zoals dat misschien duidelijk wordt uit de woorden voor ‘verhaal’ en ‘geschiedenis’ in de drie talen die de oude man uit Boots spreekt: Geschichte en histoire, story en history. In Tacita Dean’s handen vervagen de scheidslijnen tussen de verschillende betekenissen van deze woorden. Door haar teksten nog eens versterkt, lopen werkelijkheid en verzinsel in elkaar over en geven haar werk een vaak onvermoede en gelaagde schoonheid.
TACITA DEAN, tm 16 mei
De Pont, museum voor hedendaagse kunst, Wilhelminapark 1, Tilburg, open di-zo 11-17
Tacita Dean, M. Davilla, R. Groenenboom red., Barcelona: Macba/Actar, 2000
ISBN: 84-95273-71-3
Tacita Dean, Seven books, Göttingen: Steidl, 2003
ISBN: 3-88243-870-3