Onbegrensde bibliotheken

Floor van Luijk
Eva Olthof, MORALITY - DETROIT (2015)

Bij de Amerika-Gedenkbibliothek (AGB) in Berlijn werd in 2000 een boek ingeleverd. Het was meer dan veertig jaar te laat. Een bijgaande brief beschrijft hoe het leven van Meneer K. werd verscheurd tussen Oost- en West-Berlijn tijdens de Koude Oorlog. Hij werd geteisterd door armoede, ziekte, gevangenschap en continue angst voor de Stasi. Het retourneren van het boek schoot er dus even bij in.

Aan de hand van dit opmerkelijke voorval onthult Eva Olthof (1983) in Return to Rightful Owner een politieke strijd waarin ideologische regimes bibliotheken bouwen en vrije circulatie van kennis beloven, maar deze tegelijk doelbewust inperken. Het project verscheen in 2015 als kunstenaarsboek bij Onomatopee. Het boek, alsmede nieuwe ontdekkingen die Olthof deed in de VS, worden dit najaar tentoongesteld in de bibliotheek van het Van Abbemuseum. Wie Return to Rightful Owner openslaat, ziet allereerst een foto van de entreehal van de Berlijnse bibliotheek. ‘This institution will be based on the illimitable freedom of the human mind’ – een citaat van Thomas Jefferson – staat gebeiteld in een wand van de AGB en viert de oprichting ervan, die in 1954 plaatsvond als geschenk van de VS aan West-Berlijn. In haar introductie beschrijft Olthof hoe zij de bibliotheek binnenloopt kort nadat Edward Snowden zijn staatsgeheimen openbaarde. Ondertussen waken beveiligingscamera’s onophoudend over de bibliotheekbezoekers. Wat blijft er van deze ‘onbegrensde vrijheid’ over als alles wat we lezen wordt geregistreerd?

Bladerend door het boek krijg je een beeld van de bibliotheek, zo blader je langs de schappen en zie je historische foto’s van het modernistische gebouw. Olthof combineert bovendien een aantal teksten uit boeken en tijdschriften die ze grotendeels ter plekke fotografeerde. Behalve de aangrijpende brief van Meneer K. lees je een artikel uit 1955 waarin de toenmalig directeur zijn visie achter de bibliotheek formuleert. Gegrondvest op verlichtingsidealen, en naar voorbeeld van bibliotheken in de VS moest de AGB een openbaar kennisinstituut worden met een solide culturele positie. Geheel ontworpen in dienst van de samenleving, en ter bevordering van de onbegrensde vrijheid van het denken. Op steenworp afstand van de DDR was deze visie geenszins waardevrij. Een essay van Doreen Mende reflecteert op deze roerige periode die Meneer K. en het boek doorstonden. Mende wisselt historische ontwikkelingen in de DDR af met verwijzingen naar kunstwerken, films en literaire bronnen. Een stuk uit The Book of Laughter and Forgetting verhaalt over de ik-figuur die tijdens onderdrukking van de Sovjet-Unie het schrijven van horoscopen als stil verzet gebruikte. Op deze manier positioneert Olthof de vrijheid van kennis als een privilege dat binnen politieke machtsstrijd onder druk komt te staan. Het geheel wordt actueel met de epiloog. In een betoog dat in 2014 op de website van The Guardian verscheen stelt Eben Moglen dat de online spionageactiviteiten van overheden en ondernemingen direct voort komen uit de activiteiten van militaire inlichtingendiensten. Post 1989 hebben deze vrij spel. We kunnen niets meer onopgemerkt lezen. Privacy – en daarmee democratie – delft het onderspit. Snowden is de martelaar waarvan we er meer nodig hebben. De felle toon van het stuk lokt een kritische reactie uit. Impliceert de vrijheid om ongezien informatie te vergaren in zuivere zin niet ook de vrijheid om te spioneren? Hoe los je die paradox op? Die respons wordt echter aan de lezer overgelaten. Het stuk van Moglen raast ruim 20 pagina’s door, en legt zo onevenredig veel gewicht in de schaal. Hierdoor wordt het geheel geplaatst binnen een pessimistisch Foucaultiaans discours: de bibliotheek als administratief systeem gone wrong. Niet langer het positivistische summum van de vrije geest, maar een volhardend machtsinstrument en fundament van het hedendaags panopticum. Deze dystopische visie doet de potentie van het instituut, alsmede de methode van Olthof tekort. Bibliotheken verzamelen, selecteren en herstructureren informatie, hierdoor komen ideeën uit verschillende perioden en plaatsen bijeen in een nieuwe constellatie. Door deze bronnen vervolgens vrij te laten circuleren wordt de inhoud voorzien van een andere culturele context. Behalve dat kennis hiermee wordt gepropageerd, biedt dit mechanisme inherent een veelheid van perspectieven die de kritische herziening van deze propaganda verzekert.

In essentie hanteert Olthof precies die methode, de keuze voor de boekvorm is dan ook significant. Zij selecteert bronnen, plaatst deze in nieuwe samenhang bijeen, en brengt deze in circulatie. Ze voorziet de bronnen van een nieuwe context, legt zo nieuwe verbanden en roept op tot discussie.

Het boek dat meneer K. inleverde ging niet terug op de plank, maar kwam samen met zijn brief in het archief van de bibliotheek. Dit is veelzeggend: door zijn omzwerving binnen de DDR verwordt het boek tot een document dat exemplarisch is voor de subversieve kracht van bibliotheken, het vermogen om het zand in de machine te zijn.

Return to Rightful Owner
Eva Olthof
Onomatopee, 2015

Eva Olthof, AMERIKA-GEDENKBIBLIOTHEK (2014)