Deze zomer presenteert het Amsterdamse Foam het werk van Mitch Epstein, één van Amerika’s belangrijkste hedendaagse fotografen. Epstein – in zijn jonge jaren een pionier van de kleuren- en straatfotografie – trakteert zijn Nederlandse publiek hierbij op een klein aantal werken uit de recente series American Power en Family Business. Veel bezoekers zullen bekend zijn met deze laatste groep, die al eerder werd gepubliceerd. Het nieuwe werk American Power, gemaakt met een 8 bij 10 camera en op een gigantische schaal afgedrukt, is overweldigend in zowel vorm als inhoud. Ondanks dat de beide series oppervlakkig gezien weinig met elkaar te maken hebben, zijn het in feite allebei afspiegelingen van Amerika; van de Amerikaanse waarden en ideologie, en van Amerika’s plaats in de wereld van vandaag.

Dé Amerikaanse ideologie bij uitstek is die van Manifest Destiny; geformuleerd in het midden van de negentiende-eeuw en uitgaand van het idee dat Amerika en de Amerikanen voorbestemd zijn tot steeds verder groeiende macht en rijkdom. Deze gedachte vond zijn eerste visuele vertaling in de prachtige foto’s van Carleton Watkins en enkele anderen die de grote natuurmonumenten van the West fotografeerden, evenals de spoorwegen en electriciteitscentrales die het economische succes van deze nieuwe wereld voedden.

Het zijn de foto’s van Watkins waar Epsteins Hoover Dam and Lake Mead, Nevada (2007) aan doet denken. Maar waar Watkins probeerde de natuur en de mens te vereningen en te tonen dat ze bij elkaar horen als onderdelen van Amerika’s onvermijdbare toekomst, laat Epsteins foto ons achter met een ongemakkelijk gevoel. De droom van eindeloze kracht lijkt aan zijn einde te zijn gekomen.

Epstein is er vrij duidelijk over dat in zijn werk geen bewuste kunsthistorische verwijzingen zitten. Toch is het haast onmogelijk om niet aan Goya’s Verschrikkingen van de oorlog te denken bij het zien van een werk als Biloxi, Mississipi (2005), dat de verwoestingen toont van orkaan Katrina. Hier wordt niet alleen maar een gebeurtenis vastgelegd: het formaat, het zorgvuldig gekozen standpunt en de delicate belichting door de ondergaande zon geven het werk een symbolische kwaliteit die het verheft tot een scène van haast bijbels belang.

Wat deze foto’s uit American Power lijken te vertellen, is dat de kracht die Amerika heeft groot gemaakt ook onbedoelde gevolgen heeft. De rijkdom die door deze foto’s van fabrieken en footballteams wordt belichaamt, heeft geleid tot een onverzadigbare honger naar energie en mobiliteit, met verschrikkelijke gevolgen voor het milieu en de samenleving. De serie gaat dan ook niet alleen over Amerika’s kracht in letterlijke zin, maar ook als een metafoor, en in al zijn verschijningen: niet alleen de voor de hand liggende krachtcentrales en benzinestations, maar ook de kracht van de natuur en de macht van sex.

Een vergelijkbare twijfel aan de Amerikaanse droom is te zien in de oudere serie Family Busines. Het meest opvallend aan deze groep werken is zonder meer de manier waarop Epstein er in is geslaagd een verhaal te vertellen dat extreem persoonlijk is, maar dat tegelijk gaat over de Amerikaanse samenleving als geheel. Net als in American Power zijn het de formele en associatieve beeldelementen die de werken op een hoger niveau tillen.

Twee foto’s kunnen dienen als boegbeeld voor het doel van de hele serie. De eerste hiervan is Flag (2000). Tegen een roze muur, net terug van de stomerij, heeft dit beeld een iconische kwaliteit. Enerzijds is het slechts de vlag die eens voor de winkel van Mr. Epstein hing – een voorwerp met alleen betekenis voor de familie Epstein zelf. Zoals het nu is gepresenteerd – geïsoleerd, groot en vreemd gekleurd – wordt Mr. Epsteins vlag echter iets dat groter is dan zichzelf. Het is een symbool voor de kwetsbaarheid van de Amerikaanse droom, een teken van de begrenzingen van de arbeidsethos van de immigrant.

Eenzelfde soort samensmelting van het persoonlijke en het symbolische is te vinden in het centrale beeld van de laatste zaal van de tentoonstelling: een portret van Epsteins vader. Aan de ene kant is het alleen maar een familiedocument: Mr. Epstein gaat zwemmen nadat hij een hartoperatie heeft gehad. Maar hoeveel meer dan alleen dit vertelt deze foto. Van bovenaf gefotografeerd, toont het een ooit krachtige man, die is teruggebracht tot een haast embryonale toestand. Het verband om zijn arm is een teken van menselijke kwetsbaarheid; zijn naar beneden gewende blik wijst ons op onze algehele onmacht tot communicatie met de wereld om ons heen, in het bijzonder met degenen die ons het meest dierbaar zijn.

Nogmaals, deze foto’s zijn geen documentatie in beperkte zin: ze overstijgen en herontdekken de gefotografeerde voorwerpen en vullen ze met symbolische betekenis. Natuurlijk worden de echte objecten en gebeurtenissen getoond, de vastgelegde momenten uit een familieleven. Maar door hun formele presentatie worden ze tegelijk omgevormd tot grotere getuigenissen van de Amerikaanse geschiedenis en, bovendien, van de manier waarop de Amerikaanse samenleving kan functioneren: hoe het kapitalisme dat Amerika groot heeft gemaakt, kan eindigen met de vernietiging van alles wat we liefhebben.

Wat Mitch Epsteins foto’s zo krachtig maakt, is dat dergelijke ideeën puur formeel tot uitdrukking komen via de vele lagen en associaties die de werken oproepen. Geen woorden zijn hiervoor nodig, geen slogans of politieke manifesten, alleen je ogen.