Leg dit maar eens uit in het buitenland

Machteld Leij
Christoph Schlingensief, ANIMATOGRAPH - ICELAND EDITION (HOUSE OF PARLIAMENT/ HOUSE OF OBSESSION) (2005) Foto: Victor Nieuwenhuijs

Tegenover de kunstenaar staat een man. Hij vraagt: “Waarom doe je dit? Hoe leg ik dit uit in het buitenland?” Christoph Schlingensief (1960-2010), Duits theatermaker, filmer en kunstenaar bijt het ’m nog net niet toe: “Waarom vertel je ze niet de waarheid?” Die waarheid is dat in 2000 de centrumrechtse populistische partij van Jörg Haider in het gedoogkabinet zit van Oostenrijk, om ruim baan te geven aan xenofobie, aan een grimmiger maatschappij waarin niet iedereen welkom is.

Schlingensief nam dat als aanleiding voor zijn project Ausländer raus – bitte liebt Österreich. Zes dagen lang, onder de vleugels van de Wiener Festwoche georganiseerd, stond er een container in het centrum van Wenen met zogenaamde illegalen. Volgens de wetten van tv-programma Big Brother kon het publiek stemmen wie er weg moest. Degene die weggestemd werd, zou het land worden uitgezet. Explosief materiaal, waarvan het velen niet duidelijk was of de FPÖ van Haider betrokken was, of het nou links of rechts was, fictief, ironisch of bloedserieus. 

De documentaire over Schlingensiefs project draait nu in expositieruimte BAK. De expositie is op zijn beurt weer onderdeel van het langerlopende onderzoeksproject Former West, waarin machtsverhoudingen en misstanden in Europa en de wereld kritisch onder de loep worden genomen. In de film zien we Schlingensief door een megafoon praten en discussiëren met omstanders. We zien politieke prominenten als Daniel Cohn Bendit het spreekgestoelte beklimmen om hun mening te geven. Withete ouderen die bijna uit hun vel springen, beschuldigen met het schuim op de lippen Schlingensief ervan Oostenrijk te kakken te willen zetten. Of wat te denken van de linkse demonstranten die de ‘asielzoekers’ bevrijdden. Maar wat betekent vrijheid, vraagt een medewerker zich terecht af, als je terug moet in die maatschappij vol xenofobie, terug naar een leven in de illegaliteit? Dit project, dat alles en iedereen op scherp zette, lijkt door de recente ontwikkelingen in Nederland alleen maar te winnen aan urgentie. 

Schlingensief overschreed met graagte grenzen van burgermansfatsoen en lapte stereotyperingen aan zijn laars: zo liet hij bekeerde neonazi’s in een toneelstuk meespelen. Spel, politiek, kunst en leven werden een onlosmakelijke brij waar Bertolt Brecht nog jaloers op zou raken. Maar ook: echte discussie en verhitte gemoederen. Menig geëngageerd kunstenaar zal jaloers zijn geweest op dat Schlingensiefeffect. Hoe kom dat tot stand? Is Schlingensiefs werk succesvol doordat hij zijn projecten soms pontificaal in de openbare ruimte neerplantte, waar de wetten anders zijn dan die voor kunst? Vaak verdwijnt de angel uit een werk, als iets kunst blijkt te zijn. 

De gedrevenheid van de maker is minstens zo belangrijk, die überdeutsche, Wagneriaanse zwaarte is Schlingensiefs handtekening. Die zien we ook in BAK: De Animatograph – Iceland Edition (House of Parliament/ House of Obsession) (2005) is een ronddraaiende installatie, vol chaos en gekte. Aan de wanden langszij tetteren tv-schermen. Een man met een witte pruik vervoegt de zin I want to destroy parliament. De draaischijf is volgebouwd met een fragmentarisch huis: veelbetekenend staat in het midden een toiletpot, als afvoerputje van de samenleving. De sofa in de woonkamer heeft als gast een uitgebluste lappen pop. Geluid vult de zaal, theatraal licht en overal draait, beweegt en pulseert het. 

De installatie werd voor het eerst in IJsland getoond, in combinatie met theatrale performances. IJsland heeft het oudste parlement ter wereld, stelt de website van Thyssen-Bornemisza, de kunstinstelling die de installatie in bruikleen heeft gegeven. En dat gegeven speelt een rol, onder meer in performances, die de spot drijven met officiële handelingen door een grappig mini-presidentje. Maar we moeten het vooral doen met suggesties en diepe onderbuikgevoelens van naderend onheil. Het is niet helemaal na te gaan waar die onrust nu door aangewakkerd wordt. Ja, er zijn hints, zoals het communiqué van de Icelandic Party dat oproept om je DNA aan de Icelandic Gene Database af te staan. En, alsof raszuiverheid niet ernstig genoeg is, staat er ook nog omineus boven: Forced sterilization of all Icelandic Democrats – now.

Dat zit niet goed, dat is duidelijk. Het IJsland zoals de theatermaker/kunstenaar dat weergeeft, lijkt een bakermat voor antidemocratische haat; alleen de eigen cultuur en mythologieën worden gevierd. Deze Animatograph is met wat inlevingsvermogen te zien als een uitvergrote pars pro toto van de duistere kanten van het oude Europa. Schlingensief kan zich zo aardig staande houden tussen andere Duitse grootheden als Hermann Nitsch, Jonathan Meese en Anselm Kiefer, voor wie verleden en heden ook een onlosmakelijk en loodzwaar verbond aangaan.