Op de muur naast mijn bureau hangt een rode sticker die ik ooit van een collega kreeg met het opschrift: "…Menschen können schön sein oder noch schöner. Sie können gerecht sein oder ungerecht. Aber illegal? Wie kan ein Mensch illegal sein?" Die sticker hangt er al een hele tijd. Maar pas na het zien van de tentoonstelling Go No Go De grenzen van Europa met werk van de Nederlandse documentairefotograaf Ad van Denderen, kreeg ze opnieuw betekenis voor mij. De uitspraak is van Elie Wiesel en voor de gelegenheid heb ik op internet opgezocht wie Elie Wiesel is. Het blijkt een Amerikaanse schrijver van Roemeense komaf te zijn die in 1986 werd genomineerd voor de Nobelprijs voor de Vrede. Belangrijke drijfveer achter zijn schrijverschap is het feit dat hij als tiener de Holocaust overleefde in het concentratiekamp Buchenwald. Mensen kunnen mooi zijn of nog mooier, ze kunnen rechtvaardig of onrechtvaardig zijn. Maar illegaal. Hoe kan een mens illegaal zijn? Tegen de achtergrond van deze informatie lijkt dit nogal een beladen uitspraak, maar dat is ze niet. Het is een eenvoudige, lichte uitspraak, maar juist in zijn eenvoud waarachtig. Hoe kan een mens illegaal zijn? Het is een vraag die Ad van Denderen zichzelf ook gesteld moet hebben. Hoe kan een mens illegaal zijn, welk verhaal zit daarachter, welke beelden? Van Denderen reist al meer dan zestien jaar langs de grenzen van het Schengen-gebied. Hij ontmoette er mensensmokkelaars, bracht zijn dagen door met migranten die vanuit Afrika waren aangespoeld aan het Spaanse strand, volgde vluchtelingen tot aan het prikkeldraad bij de spoortunnel van Calais, verbleef in asielzoekerscentra en maakte foto’s, veel foto’s.

Het zijn allemaal zwart-wit opnamen, vaak korte reportages van een situatie of gebeurtenis en daarbij wordt het fenomeen migratie door Van Denderen ruim opgevat. Hij fotografeert net zo goed Albanese seizoensarbeiders in Griekenland als een illegaal in een luchtkooi in de Willem II Kazerne in Tilburg of een groep in een klein appartement opeengepakte zigeuners op doorreis in Istanbul. Eén van de meest indringende reportages is die van een groep Afrikanen en Marokkanen die hij volgde bij hun aankomst op het strand van Punta Paloma in Spanje.

Met hen mee rennend de duinen in registreert hij hun vlucht. Op één van de foto’s is te zien hoe een Marokkaan omkijkt en blij naar hem zwaait in de veronderstelling dat hij zijn vrijheid tegemoet rent. Het staat in schril contrast tot de gelatenheid en apathie die op de gezichten te lezen is van de talloze, meestal wachtende vluchtelingen op de andere foto’s.

Op de tentoonstelling Go No Go worden de foto’s van Van Denderen achter elkaar op een aantal grote schermen geprojecteerd, daarbij afgewisseld door vier gefilmde portretten getiteld Britanya (2003) die fotografe en filmmaakster Marjoleine Boonstra maakte in Sangatte, een Noord-Franse provincieplaats. De video’s van Boonstra worden getoond op breedbeeldmonitoren waar een zwarte kijkkoker voor is geplaatst, waardoor je heel geconcentreerd naar de opnamen kunt kijken. In de eerste video is te zien hoe de camera over een stapel kleren en dekens glijdt totdat een groepje mannen in beeld komt dat bij een geïmproviseerd kampvuurtje zit. Op de achtergrond is een zangerige mannenstem te horen die in een vreemde taal zingt: ‘Oh heart, I am insane and lost’. De andere drie video’s zijn opnamen van gestrande vluchtelingen in Sangatte die, geplaatst voor een spiegel, vertellen wat hun gezicht hen vertelt. ‘When a man goes to a foreign country he feels very lonely and alien’, zegt één van hen. Hij heeft vijftien pogingen achter de rug om vanuit Sangatte in Groot-Brittannië te komen, meereizend met een vrachtauto. Elke keer werd hij opgepakt en nu begint hij zijn hoop te verliezen. Een jongere man vertelt hoezeer hij de feesten in zijn dorp mist, maar dat moet hij er voor over hebben om in ‘Europaia’- en zoals hij dit uitspreekt lijkt het werkelijk of dit voor hem het beloofde land is – te geraken.

De videoportretten van Marjoleine Boonstra zijn zo meeslepend dat ze bijna de aandacht afleiden van de geprojecteerde foto’s van Van Denderen waar de tentoonstelling eigenlijk over gaat. Dat is het enige dat niet zo geslaagd is aan de voor het overige mooie presentatie van de tentoonstelling. Je wilt langer kijken naar de foto’s van Van Denderen maar omdat het een voorgeprogrammeerde beeldsequentie is, flitsen de foto’s al weer weg voordat je ze goed en wel in je op hebt kunnen nemen. Naast deze fotoprojecties bestaat het project Go No Go nog uit een website en een fotoboek. In het fotoboek worden de sobere zwart-wit foto’s afgewisseld met kleurige, clichématige beelden die je associeert met vakanties en verre exotische oorden met daarnaast korte uitspraken van illegalen als: ‘It was not the intention that I was seen with anyone’. Op de website (www.go-no-go.nl) is dezelfde beeldsequentie van de foto’s van Van Denderen te zien als op de tentoonstelling, maar dan aangevuld met statistische informatie over migratiestromen, een discussieplatform en een aantal uitgewerkte vluchtroutes die je op een kaartje kunt volgen. Eén daarvan is de route die de achtenvijftig Chinezen aflegde naar Dover, alwaar ze in een vrachtauto door verstikking om het leven kwamen. Dat zijn de harde feiten. Hoewel de beeldtegenstellingen in het boek en de aanvullende informatie op de website de foto’s van Van Denderen absoluut een meerwaarde verlenen, blijf je de in de tentoonstelling de stille kracht van de originele foto’s missen.

Deze wijze van presentatie heeft te maken met het documentaire karakter van het project. Ad van Denderen is een fotojournalist, geen autonome fotograaf. Zijn foto’s van asielzoekers in Europa verschenen in tijdschriften als GEO, The Sunday Times en Vrij Nederland (waaraan hij al vanaf de jaren ’80 als fotojournalist verbonden is). Toch onderscheidt hij zich duidelijk van zijn nieuwsjagende collega’s. Van Denderen komt ‘als de brandhaard geblust is’ en kan dan maanden blijven met de intentie juist de complexiteit van een situatie te willen vastleggen. Of dat nu de straathandel in Havanna of de sluiting van de mijnindustrie in Groot-Brittannië is. Hij behoort tot een generatie fotografen, waartoe ook Bertien van Manen, Marrie Bot en Koen Wessing horen, die allemaal werken vanuit een sociaal-maatschappelijke betrokkenheid. De vraag dringt zich op hoe deze generatie zich verhoudt tot de nieuwe stroming in de kunst ingezet door Catherine David, waarin zoals Esma Moukthar laatst constateerde in Metropolis M : ‘de documentaire naar voor wordt geschoven als één van de meest vruchtbare vormen van cinematografie en beeldende kunst.’

Een mooi voorbeeld ter vergelijking is de installatie From the other Side van de Vlaamse cineaste Chantal Akerman die op Documenta 11 te zien was. Akerman maakte voor deze installatie filmopnamen van migranten die vanuit Mexico de grens willen oversteken naar de V.S. op zoek naar werk. Haar installatie bestond uit een opstelling van achttien in rijen opgestelde videomonitoren. Elke videomonitor liet een beeld van de locatie zien vanuit een ander gezichtspunt. Daarnaast was er op één monitor een real-time opname te zien van de grensovergang. Op de tentoonstelling Based Upon True Stories in Witte de With was onlangs de installatie De l’autre côté. Fragment d’une installation te zien, een werk dat gebaseerd is op de installatie From the other Side. Met beelden van de illegaal overstekende Mexicanen, geluidsfragmenten en interviews met de betrokkenen wil Akerman het gebied en de gebeurtenissen in kaart brengen.

Is er nog een verschil tussen dit project en de reportages van Van Denderen, behalve dat de één (Akerman) gemaakt is uit hoofde van de kunst en de ander (Van Denderen) als journalistieke verslaglegging voor een toekomstige generatie? Het verschil is er nauwelijks meer en zo kan het zijn dat vanuit de huidige context het noeste en bewonderenswaardige werk van deze documentairefotograaf actueler en ‘kunstiger’ is dan ooit.