De natuur is hip: massaal zetten we ons huis vol met kamerplanten en beginnen we met het aanleggen van moestuinen of kruidenbakken. Deze trend heeft zich ook de afgelopen jaar in het expositiecircuit voltrokken. NEST in Den Haag richtte zich eind 2021 met Is it possible to be a revolutionary and like flowers op de zeggingskracht van bloemen en het Mauritshuis sluit momenteel aan bij het thema met de tentoonstelling In Volle Bloei, die bloemstillevens in de kijker zet. Het Centraal Museum in Utrecht bestempelt deze trend als een ware ‘botanische revolutie’, met de gelijknamige expositie die tot 1 mei 2022 te zien is en een tweeluik vormde met de eerder genoemde expositie in NEST.
Het groen kruipt niet alleen de expositieruimte binnen, maar vordert ook het digitale domein binnen de kunsten, zoals de werken van Jennifer Steinkamp en Mark Dorf, die ik in deze tekst bespreek, illustreren. De natuur en het digitale domein worden vaak als tegenpolen van elkaar beschouwd: de trage natuur, waar we kunnen onthaasten en ‘dichter bij onszelf komen’, tegenover de snelle ontwikkelingen van de digitale wereld. Waar de natuur ons al miljoenen jaren geleden voorging, heeft de mens de technologie gecreëerd – en mogelijk uit de hand doen lopen. De natuur laat zich niet temmen en vecht terug tegen de restricties die de mens haar heeft opgelegd. Slechts maanden geleden stroomde een gedeelte van Europa over: een herinnering aan de verwoestende kracht die met al onze moderne kennis nog steeds niet volledig in te dammen is. Ook de technologie groeit uit de door ons gecreëerde voegen. Kunstmatige intelligentie en slimme computers die zo ver gaan dat de mens er geen enkele controle meer over heeft. Het is overweldigend, het is beangstigend: is het subliem?
‘Subliem’ is een betekenisvolle term in de kunst, die inmiddels net zoveel definities en interpretaties is toegekend als ‘natuur’. Tijdens de Verlichting halverwege de achttiende eeuw ontwikkelt het menselijk denken zich richting de ratio, empirisch onderzoek en kennis. Als tegenbeweging volgt eind achttiende eeuw de Romantiek, die de nadruk legt op emotie, subjectiviteit en de natuur. Uit de nieuwe relatie met de natuur ontstond het concept dat ‘het sublieme’ werd genoemd, refererend naar de overstijgende en indrukwekkende kracht van de natuur. Filosofen als Edmund Burke, Friedrich Schiller, Immanuel Kant en Arthur Schopenhauer eigenden allemaal een eigen, maar vergelijkbare benadering van het sublieme toe. Schiller beschrijft het sublieme als volgt: “an experience can only be truly sublime when our lives are actually endangered by the superior forces of nature.“1 Kortom, we kunnen volgens hem pas echt van een sublieme ervaring spreken als onze levens in gevaar zijn.
In de loop van de twintigste eeuw kreeg moderne technologie een steeds belangrijkere plek in ons dagelijks leven. De ontwikkelingen volgden elkaar zo snel op dat deze vaak gepaard gingen met een gevoel van ontzag en zelfs angst: angst voor waar technologie toe in staat is en hoe dit ons leven op een fundamenteel en onvermijdelijk niveau beïnvloedt. In de opening van het artikel The Technological Sublime beschrijft filosoof Jos de Mul: “Have our sense of awe and terror been transferred to factories, war machines, and the unknowable, infinite possibilities suggested by computers and genetic engineering?”2
Zijn antwoord is – impliciet – ja. Digitale technologie in al haar facetten is zo’n integraal onderdeel geworden van onze dagelijkse realiteit dat het nagenoeg onmogelijk is om een leven zonder voor te stellen. De Mul beschrijft in zijn essay de beide kanten van de groeiende technologie: “While technology is an expression of the grandeur of the human intellect, we experience it more and more as a force that controls and threatens us. [They] are Janus-faced: they reflect, at once, our hope for the benefits they may bring as well as our fear of their uncontrollable, destructive potentials.”3 En hier komt Schillers definitie van het sublieme om de hoek: we kunnen pas echt van subliem spreken als we in gevaar zijn. Angst is een kernbegrip geworden van deze tijd.
De sublieme ervaring uit de romantiek, die tot uiting kwam in angst voor de natuur, heeft in de huidige tijd een tweede component gekregen: het sublieme voortkomend uit angst voor technologie, zoals De Mul beschrijft. De natuur kan een middel zijn om die angst te verzachten, ook al is deze digitaal. Tegelijkertijd bestaat er ook nog een sterke angst voor de natuur, gerelateerd aan de gevolgen van de klimaatcrisis. Technologie en natuur zijn daardoor, hoewel ze tegengesteld aan elkaar lijken, in de huidige tijd fenomenen die op een vergelijkbare manier angst opwekken. Als het gaat om een sublieme ervaring in de beeldende kunst is het verklaarbaar dat technologie en natuur steeds vaker samenkomen.
Het werk van kunstenaar Jennifer Steinkamp brengt de digitale natuur de expositieruimte in. Zij gebruikt de moderne technologieën om organische vormen zoals bomen, bloemen, stenen en vruchten te simuleren, die ze vertaalt naar immersieve projecties waarin de grens tussen de daadwerkelijke en de geconstrueerde ruimte vervaagt. Haar werk Diaspore (2014) is een digitale animatie van enkele meters, waarin constellaties van takken, bladeren en bloemen groeien en bloeien in de muurprojectie. De grootte van het werk, het doen vervagen van de grens tussen kunstmatige en fysieke ruimte, en de manier waarop de kijker onderdeel wordt van de projectie, dragen bij aan de sublieme ervaring die Steinkamps werk teweeg kan brengen. Dit verband is niet geheel nieuw: in een recensie van haar expositie The Death of the Moth in 2012 beschrijft auteur Alison McMenamin Steinkamps “interest in the digital sublime’.4 Filmmaker Annapurna Kumar beschrijft het werk van Steinkamp ook als subliem: ‘[…] Steinkamp’s creations are surprisingly sublime. For me, she serves as a reminder that software can be used as an artistic tool, and that animation can explore the same concepts of perception as painting or sculpture.”5 Het aspect van angst, van het gevoel dat we in gevaar zijn, dat zowel Schiller als De Mul beschrijven, is afwezig in Steinkamps werk. De sublieme ervaring is vooralsnog esthetisch, gegrond in respect tegenover wat de technologie ons kan opleveren, en niet wat deze van ons kan afnemen.
Kunstenaar Mark Dorf combineert in de serie //_Path (2012) beelden waarin ‘digitale’ natuur groeit in de ‘echte’ natuur: soms naadloos samensmeltend, soms in sterk contrast met elkaar. Over dit werk zegt hij: “there are few moments in the modern western world that are not influenced by digital technology and connectivity through the Internet. […] As technology translates and augments the human experience into a quantifiable, navigable, and cataloged language, we no longer log on or off, but rather create harmony living within the framework of technology and the Internet.”6 Zijn foto’s zijn ontzettend esthetisch en herkenbaar – een rendered afbeelding van een berg of boom – maar maken ons er tegelijk van bewust dat de natuur samensmelt met het digitale: van biotoop naar technotoop. De sublieme angst blijkt uit Dorfs eigen beschrijving: ons leven verandert door continu via digitale wegen met elkaar verbonden te zijn. Ook is in sommige van zijn foto’s de tegenstelling tussen de natuur en zijn digitale toevoeging zo sterk dat het eerder een agressieve ingreep in de natuur lijkt, als een messteek die een doek van Lucio Fontana door tweeën klieft.
Beide werken lijken in eerste instantie te draaien om het oproepen van een esthetische ervaring. In de expositietekst over Steinkamps werk Still-Life 1 (2016) wordt het zelfs “a new, twenty-first-century version of the aesthetic sublime” genoemd.7 Toch tonen deze twee voorbeelden twee andere ervaringen van subliem, vooral binnen de theoretische kaders die Schiller en De Mul schetsen. Steinkamp omarmt de mogelijkheid van technologie om natuur te simuleren, zet deze in als middel om de digitale natuur in haar werk tot bloei te laten komen en geeft ons als kijker daarmee een positieve ervaring. Dorfs benadering is kritischer. Hij benadrukt zowel in zijn werk als in zijn verklaring hiervan de discrepantie tussen natuur en technologie, en hoe dit ook in de toekomst invloed zal hebben op hoe we onze omgeving kunnen blijven ervaren. Deze twee voorbeelden laten zien dat ontzag een spectrum is: de grens tussen wonderbaarlijkheid en angst is dun. Het grijze gebied waar plezier en genot, onrust, beklemming en angst kruisen, is het speelveld van het sublieme.
Op zowel de natuur als technologie hebben wij als mens nauwelijks invloed, hoewel we graag geloven van wel. Hun samensmelting in de beeldende kunst is logisch – beide fenomenen dragen zowel genot als angst in zich, voorwaarden voor een sublieme ervaring – maar ook complex, omdat de relatie tussen de twee fenomenen in een andere situatie compleet anders kan zijn. Die complexiteit en verschillende zienswijzen illustreren de werken van Steinkamp en Dorf. Digitale natuur in de kunst is meer dan simpelweg een digitale representatie van een plant, of een kritiek op de afwezigheid van de originele natuur; Het is eerder het volgende hoofdstuk in het Boek der Natuur, wat nooit af zal zijn.
Linda Köke is schrijver, curator en kunsthistoricus.
1 Friedrich Schiller, ‘Of the Sublime: Towards the Further Realization Of Some Kantian Ideas’,
1793.
2 Jos de Mul, ‘The Technological Sublime’, Next Nature Network, gepubliceerd op 17 juli 2011.
3 Jos de Mul, ‘The Technological Sublime’, Next Nature Network, gepubliceerd op 17 juli 2011.
4 https://www.theartblog.org/2012/03/digital-sublime-jennifer-steinkamp-at-the-fabric-workshop-
and-museum/ geraadpleegd 2 maart 2022.
5 https://cdm.link/2011/09/intricacy-organic-form-and-perception-games-jennifer-steinkamps-3d-
animations/
6 Website Mark Dorf, _// PATH.
7 Website Stanford University, Jennifer Kleinkamp Still Life 1, 26 February tot 27 July 27 2020,
Cantor Arts Center. https://museum.stanford.edu/exhibitions/still-life-1
