‘Weet u wat de Semslinie is?’, vroeg kunstenaar en curator Loes Heebink in 1999 aan bewoners in het gebied rondom deze linie. Door de eeuwen heen was er veel geharrewar over de door landmeter Johan Sems in 1615 uitgezette grens tussen Groningen en Drente. Uit de respons die Heebink oogstte bleek dat de kaarsrechte, veertig kilometer lange grens echter geen grote bekendheid meer genoot. De vraag die ze stelde, hield verband met haar curatorschap binnen het project Semslinie Kunstlijn: een omvangrijk kunstproject waarbij acht monumentale kunstwerken langs de grens geïnstalleerd werden. Deze werken, die als herkenningstekens de historische grens markeren, zouden het stukje vergeten cultuurhistorie misschien weer terug in de collectieve herinnering kunnen brengen.

De Semslinie Kunstlijn is het sluitstuk van een hele reeks kunstopdrachten die in het kader van de herinrichtingswet van Oost-Groningen en de Gronings-Drentse veenkoloniën werd gerealiseerd. Een van de belangrijkste uitgangspunten van het project is dat elk individueel werk een dialoog aangaat met de cultuurhistorische of landschappelijke waarde van de plek. Dit natuurlijk ter promotie van de betekenis en geschiedenis van het gebied.

Dat deze beoogde promotie bij de lokale bewoners niet uit de verf is gekomen werd mij al snel duidelijk toen ik onlangs de Semslinie Kunstlijn bezocht. ‘Weet u waar de Semslinie is?’, vroeg ik aan hen. De werken lieten zich namelijk niet zomaar vinden. Op mijn kaartje werden de locaties van de kunstwerken aangeduid met stippen. Deze stippen waren echter zo groot, dat ze ook kleine dorpjes hadden kunnen zijn. ‘Ik ben op zoek naar een kunstwerk hier in de buurt’, legde ik iemand voor die zijn hond uitliet. Geen reactie. ‘Een soort van begraafplaats’, vulde ik aan. Daarop volgde wél direct een reactie: ‘Bij het bruggetje links, en dan opnieuw links langs een laan met bomen.’ Aan het einde van de laan met bomen kwam ik bij een hekwerk met het getal 1787 erop.

De Semslinie als historische grens ademt economische bedrijvigheid. Eeuwenlang werd hier turf gewonnen, er werden afvoerkanalen gegraven (met als belangrijkste ader Stadskanaal), en men stichtte er brandjes als protest tegen de slechte arbeidsvoorwaarden. Nu lijkt het landschap verstild en haar roerige arbeidsgeschiedenis bevroren. Het hekwerk waar ik tegenaan liep bleek Jorgen Leijenaars (1957) bijdrage aan de Semslinie Kunstlijn, getiteld 1787. Het klassieke hekwerk geeft toegang tot een kleine terp waarop negen grafstenen staan, symmetrisch geordend in rijen van drie. De teksten die op de grafstenen staan, vertellen onder andere over een gebeurtenis uit iemands leven: ‘In memoriam: Jan Andries Knoppien / Hij was aanwezig bij de plegtige [sic] inwijding van de hervormde kerk.’ Geen gebruikelijke tekst voor op een grafsteen. De opschriften zijn dan ook afkomstig uit archieven over de eerste inwoners van Stadskanaal. Dit waren veelal sobere werklieden die de kanalen groeven of turf staken. Leijenaar beoogde met 1787 deze geschiedenis terug in de herinnering te brengen.

Een ander werk dat dit verleden aanroert is STARwagon van Atelier van Lieshout (opgericht in 1995). Deze tot sobere pioniershut omgebouwde goederenwagon (van Museumspoorlijn STAR) is een geromantiseerde verwijzing naar de kille en barre tijden van de eerste veenpioniers. In de pioniershut kun je voor korte duur wonen en – met een knipoog – zelf ervaren hoe het karige leven van de eerste veenontginners moet zijn geweest.

Tijdens mijn zoektocht naar de andere werken moest ik nog een aantal maal lokale mensen om hulp vragen. Uit die gesprekken begreep ik dat 1787 een geliefd werk is onder de inwoners, ondanks dat velen de titel niet kennen. Het werk herinnert hen aan de eerste inwoners van Stadskanaal en dus aan een stukje geschiedenis waar zij deel van uitmaken. Net als de STARwagon slaagt het werk er dus in om op speelse wijze de cultuurhistorie te laten herleven.

Dat het fraaie streven naar toegankelijk zijn – een ander belangrijk uitgangspunt van het Semslinie Kunstlijn-project – kan uitmonden in vrijblijvendheid, wordt geïllustreerd door het kunstwerk Otium. Het bouwwerk, een ontwerp van kunstenaarsgroep Observatorium (bestaande uit Geert van de Camp (1962), André Dekker (1956) en Ruud Reutelingsperger (1963)), staat middenin een weiland aan een smal fietspad en bestaat uit stalen constructies waarbinnen twee cabines zijn geplaatst. Deze cabines doen dienst als podium waar diverse activiteiten kunnen plaatsvinden. Volgens de uitleg op de website is Otium ‘(…) een beeld en architectuur. Een observatiepost. Een plek voor afzondering. Een broedplaats. Een stek. Een bron.’ Otium is dus blijkbaar van alles, maar zonder helder programma lijkt de constructie slechts een obstakel in de openbare ruimte.

Ondanks een enkele deceptie heeft de Semslinie Kunstlijn genoeg interessants en verrassends te bieden. Zoals water dat plots in beweging komt en opborrelt zodra je een voetgangersbruggetje betreedt – Diepe gronden van Erick de Lyon (1954). Of een bouwwerkje in de buurt van hoogspanningsmasten, waarbinnen je afgeschermd wordt van elektromagnetische straling – Field free space van Elsa Stansfield (1945-2004) en Madelon Hooykaas (1942). De toegankelijkheid van het project als geheel is echter matig, want informatie over het project is schaars. Niet voor niets dat de inwoners van het gebied vaak niet eens gehoord hebben van de Semslinie Kunstlijn. En dat is zonde, zeker gezien de kwaliteit van de individuele werken en de omvang van het project. De Semslinie Kunstlijn is daarmee de openbare pendant van een collectie kunstwerken die al geruime tijd in het depot ligt opgeslagen. Zonder een heldere route, uitleg over het achterliggende idee en toelichting op de kunstwerken, blijft het project als geheel onzichtbaar voor de buitenwereld en ben je als bezoeker slechts op zoek langs een grens.