De Occupy Wall Street-demonstraties hebben ook Utrecht bereikt. ‘Occupy Utrecht’ staat op een bord bij een paar tentjes bij het stadhuis. Een platte, ongebreidelde vorm van kapitalisme en privatisering sleept ons sinds 2008 van crisis naar crisis. Als ‘rijke westerlingen’ moeten we nog wennen aan de gevolgen – armoede en werkloosheid – op ons eigen continent.

Een paar straten van Occupy Utrecht verwijderd onderzoekt BAK binnen hun meerjarige programma Former West de veranderde positie van het Westen in de wereld. Met de val van het communisme in 1989 als uitgangspunt onderzoekt Former West de rotsvaste posities van waaruit wij de wereld decennialang bekeken, maar die sinds dat jaartal op drift zijn geraakt. Denk aan de drie-eenheid Westen, Oosten en Derde Wereld, maar ook aan het neoliberalisme en het neokolonialisme. Via artistieke uitgangspunten van kunstenaars probeert Former West de oude percepties te herpositioneren om tot een ‘farewell to the bloc mentality’ te komen, waarbij de wereld niet meer beschouwd wordt vanuit vaste coalities.

Binnen dat kader is de tentoonstelling Spacecraft Icarus 13 te zien. De tentoonstelling presenteert volgens het persbericht artistieke posities van kunstenaars die ‘reflecteren op alternatieve toekomstige visies en op politieke en culturele modellen die zijn ontstaan in reactie op de nieuwe situatie van na de Koude Oorlog’. Curator Cosmin Costinas koos daarbij voor posities afkomstig uit culturele en politieke contexten die ‘elders’ zijn ontstaan, ‘buiten de versimpelde ideologische strijd tussen het zogenaamde Westen en Oosten’. Ook richt de tentoonstelling zich op ‘de mutaties en herhalingen van vooruitgang zoals die zich de afgelopen twintig jaar in de nieuwe machtsgeografie hebben voorgedaan.’

Concreter dan dit wordt het jammer genoeg niet. Nergens worden heldere voorbeelden gegeven van de genoemde modellen, artistieke posities of de mutaties en herhalingen van vooruitgang. Daar komt bij dat het begeleidend schrijven vergaande kennis suggereert van internationale economische en politieke ontwikkelingen. Bij een documentaire foto van Omar Meneses (1964) waarop huispersoneel in een luxe villa te zien is, staat dat het beeld duidelijk verwijst naar de massale opstanden in Mexico tegen de ratificatie van de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst. Die informatie is niet aan de foto zelf af te lezen. Het denkkader dat je bij aanvang van de tentoonstelling wordt geboden blijft bovendien even ondoorgrondelijk als het onderzoeksthema. Fragmenten van een viertal films bevatten volgens het begeleidend schrijven ‘bepaalde ideeën en taal die door het einde van de Koude Oorlog min of meer in onbruik zijn geraakt’. Ze zouden illustreren dat in de Koude Oorlog specifiek gebruik werd gemaakt van film om ideeën over vooruitgang na de dekolonisatie te communiceren. Om welke ideeën en taal het gaat en met betrekking tot welk fragment blijft onduidelijk.

En toch maakt de tentoonstelling bij eerste indruk nieuwsgierig. Dat ligt aan de hoge kwaliteit van de werken van bovendien internationaal gerenommeerde kunstenaars. De internationale oriëntatie van BAK en hun constante keuze voor zeer goede kunstenaars is voor Utrecht en voor Nederland een verademing. Spacecraft Icarus 13 bestaat uit een weloverwogen mix van documentaire, film, fotografie, schilderkunst, installatie en sculptuur. De titel verwijst naar het werk Icarus 13 van de Angolese kunstenaar Kiluanji Kia Henda (1979). Met een fotoserie suggereert hij de eerste geslaagde ruimtereis naar de zon, een Angolese missie nota bene. Ironie, fictie, maar ook de fotoserie zelf – met bestaande wonderlijke bouwwerken in Angola van de Sovjets uit de tijd van de Koude Oorlog – maken het tot een prachtwerk. In het voorwoord van de tentoonstellingsbrochure schrijft Maria Hlavajova dat de werken in de tentoonstelling gaan over de noodzaak van het denken buiten de kaders van de huidige neoliberale stroming van vooruitgang om zodoende ‘verval en verwarring’ te zaaien. Waarom er verval en verwarring moet worden gezaaid is een raadsel, het neoliberale systeem doet dat op dit moment zelf al. Maar met het denken buiten de kaders van datzelfde systeem schept Hlavajova wel een helder kader voor de tentoonstelling. De gedroomde ruimtereis is daar een prachtig voorbeeld van.

Toch blijft het abstractieniveau van de tentoonstelling hoog en de werken binnen het concept moeilijk te duiden. Van de Chinese Lin Yilin (1964) is een instabiele muurconstructie te zien. Tussen de stenen stak ze geldbiljetten. Dit werk confronteert je met je eigen functioneren binnen het financiële systeem, maar de instabiele constructie maakt dat je je hebberigheid bedwingt. De muur kan van alles symboliseren, maar wat wordt niet duidelijk.

De werken die zich enkel verhouden tot de kunstgeschiedenis zijn nog moeilijker uit te leggen binnen het tentoonstellingsconcept. Zoals de muurschildering van Federico Herrero (1978) die in zijn werk laveert tussen abstractie en figuratie. Van Cristina Lucas (1973) is een video te zien waarin zij een re-enactment opvoert van een legende die afkomstig is uit het atelier van Michelangelo en die gaat over het raadsel van de (artistieke) schepping. Tijdens het creëren van zijn beroemde Mozesbeeld zou Michelangelo het beeld met een hamer op de knie hebben geslagen en gevraagd hebben waarom het niet tegen hem sprak. Lucas zien we een replica van het beeld met een hamer toetakelen. Moegestreden lijkt zij zich bij het zwijgen neer te leggen. In het werk van Lucas is niet alleen de legende uitgelopen tot een waar gevecht, er wordt volgens de curator ook een emancipatiestrijd gevoerd met de dominante, mannelijke, Europese kunstcanon. Als bezoeker krijg je het gevoel dat dit werk wat geforceerd binnen het wollige thema van de tentoonstelling is gesleept. Het lijkt immers vooral in te gaan op de mystiek van de scheppingskracht.

Wat deze tentoonstelling leert is dat ideologieën niet eenduidig zijn, dat de wereld niet meer te verdelen is in links of rechts, rijk of arm. En dat je uit onverwachte hoek verrast kunt worden door ambities en wereldbeelden die je zelf ook nastreeft. Zoals de kunstenaars van Spacecraft Icarus 13 de wereld voorbij haar vaste kaders bekijken, proberen ook de bezetters van Wall Street en Utrecht voorbij een vastgeroest financieel systeem te komen.