Kaleidoscopische vertellingen

Jesse Ahlers
Tentoonstellingsoverzicht Sputnik Photos, DISTANT PLACE (2012)

‘FOTODOK strijkt neer!’ Zo kondigt de ruimte voor documentaire fotografie deze maand opgetogen het einde van haar nomadenbestaan aan. Na vijf jaren provisorisch programmeren is het tijd voor een vaste locatie, en voor meer zichtbaarheid. De veelzijdigheid waarmee Fotodok zich de afgelopen jaren heeft geprofileerd, de verdieping en herformulering van het documentaire genre, wordt weerspiegeld in de openingstentoonstelling, waarvoor zij het Oost-Europese fotografencollectief Sputnik Photos uitnodigde. Gezamenlijk richtten zij de nieuwe ruimtes in, met het grootste overzicht van Sputniks werk tot nu toe. Sputnik en Fotodok lijken elkaar te hebben gevonden in hun gedeeld enthousiasme, en in de gedeelde visie dat documentaire fotografie een breed en uitrekbaar begrip is.

Sputnik werd opgericht in 2006. Negen documentaire fotografen vinden zich verenigd in dit collectief, dat stoelt op hun gedeelde komaf uit wat zij noemen de “post-transformation period” van de Sovjetsatelieten. Wat bedoeld was als eenmalige samenwerking groeide uit tot een permanent verbond, met een vaste vormgever, een hoofdkwartier in Warschau en een eigen educatieprogramma met lezingen, workshops en eenjarige cursussen. Ieder van de fotografen voert eigen projecten uit voor collectieve reportages over sociale omstandigheden in de oostelijke grensgebieden van Europa. Vijf projecten werden tot nu toe gerealiseerd, in Polen en omstreken, Wit-Rusland en Oekraïne. Er is één uitstapje, naar een andere uithoek van het continent: IJsland. Vaak werken de fotografen samen met lokale schrijvers en journalisten. Hoewel het fotografische beeld altijd centraal staat, wordt er veel geëxperimenteerd met audiovisuele en collage-actige presentatievormen.

Sputnik interpreteert de taak van de documentaire fotografie dan ook niet zo zeer als nieuwsfoto’s maar als achtergrondverhalen, zoektochten juist naar wat er voorafgaand aan wijder verspreide beeldvorming bestaat, of zoals Fotodok het noemt: verhalen achter de mediaclichés. Zo dook Sputnik voor Stand By (2011-2012) in het dagelijks leven van Wit-Rusland, om te ondervinden wat er schuilgaat achter het statement “de laatste dictatuur van Europa”. Twee jaar lang verzamelden zij materiaal, over uiteenlopende onderwerpen van straten vernoemd naar vergeten oorlogshelden tot kledingstijl als alterego voor de jeugd, dat oorspronkelijk in een fotoboek bijeen werd gebracht. Uit het boek spreekt de toewijding die al hun projecten kenmerkt, en een concentratie die helaas aan de muur verloren gaat. Het experimenteren met de presentatie, dat in de rest van de tentoonstelling uitermate effectief is, levert hier een te versnipperd beeld op om de complexe materie van voldoende context te voorzien.

De foto’s van de rivier de Vistula in Polen, die in de laatste ruimte over de muren stromen, werden ook oorspronkelijk als veelgeprezen boek uitgegeven. Maar zij krijgen in hun ruimtelijke presentatie juist een nieuwe kracht. Voor Distant Place (2012) ‘portretteerden’ vijf fotografen de Vistula waar die Warschau doorkruist. Van elke fotograaf zijn een aantal foto’s geselecteerd te herkennen aan hun eigen omlijsting, hoewel ze kriskras door elkaar in een lange rij aan de muur gehangen. De individuele projecten zijn in deze presentatie letterlijk tot één beeld aaneengeregen. Dat is een prachtige vondst. Donkere, mysterieuze en bijna metallic-kleurige foto´s van waterzuiveringsinstallaties langs de rivier (Closed Circuit van Agnieszka Rayss) worden afgewisseld met korrelige zwart-wit beelden van het omringende bos en zijn onzichtbare bewoners (Ecosystem van Michal Luczak) en de vergane glorie van de vroegere bedrijvigheid aan de oevers (Mission Completed van Jan Brykczynski). Adam Panczuk portretteert mensen uit Warschau met de rivier als getuige en constant referentiepunt in zijn serie Studio Vistula, terwijl Rafal Milach in kwasiezakelijke documenten bezittingen toont, gevonden op lichamen van mensen die uit de rivier opgedoken zijn (About the man who jumped off a bridge).

De foto’s, en de presentatie, gooien een reservoir aan mogelijke verhalen open, doen om meer verwonderen, maar gaan ver voorbij aan woordelijke toelichting. Dat je wellicht een verlangen voelt te lezen komt door de grote verhalende kracht van de foto’s, en niet door een gebrek eraan. De door de fotografen bijgeleverde stukjes zijn interessant, niet zozeer omdat ze de projecten zelf belichten, maar omdat ze indirect het mechanisme van het collectief beschrijven.

En het is dit mechanisme dat alle Sputnikreportages, op klein of grote schaal, hun geheel eigen nieuwswaarde geeft. Wat is actualiteit? Sputnik herinnert ons eraan dat aan elk nieuws dat de media haalt een dagelijkse actualiteit vooraf gaat, die bepalend maar moeilijker zichtbaar is. Hun project U, begonnen in 2008, over de “identiteitscrisis” van Oekraïne, is hiervan waarschijnlijk het scherpste voorbeeld. Rafal Milachs bijdrage Black Sea of Concrete over de verwarde, gefrustreerde en vermoeide stemming op de Krim enkele jaren na de Oranjerevolutie lijkt de huidige ontwikkelingen in Oekraïne glashelder te voorzien, terwijl Andrei Liankevich’ portret van twee als enige achtergebleven vrouwen in een leeggelopen dorpje in de Kaukassus een geheel andere realiteit binnen datzelfde land toont: in overbelichte foto’s brengt Liankevich het isolement van de vrouwen maar in zekere zin ook hun onaantastbaarheid voor groot politieke grillen in beeld.

De foto’s van Sputnik zijn geen toevallige beelden, ze zijn nauwkeurig en sensitief. Poëzie wordt niet geschuwd, maar uitgebaat. De kaleidoscopische vertellingen verhalen ook van het eigen genre: de documentaire is net zo min als -misschien nog wel minder dan- ieder andere genre geschikt om een volledig, laat staan eenduidig beeld te vormen. Fotodok zet zichzelf met deze veelzijdige tentoonstelling ambitieus op de kaart en geeft ermee onomwonden aan welke richting zij voor zich ziet voor de documentaire fotografie.

Sputnik Photos, Adam Panczuk, DISTANT PLACE (2012)
Sputnik Photos, Agnieszka Rays, DISTANT PLACE (2012)
Sputnik Photos, Michal Luczak, DISTANT PLACE (2012)