Interview met Jorge Menna Barreto

We drinken geen thee. Ik ontmoet de Braziliaanse beeldend kunstenaar, docent beeldhouwen en onderzoeker Jorge Menna Barreto in de kantine van de Van Eyck Academie in Maastricht. De dertig minuten die we hebben voor dit gesprek, nauwkeurig ingepast tussen het einde van zijn werkdag en het begin van mijn avondprogramma, worden niet onnodig ingevuld met beleefdheden en drankjes. We spreken elkaar half februari, twee weken voor de Open Studios, waar de deelnemers van de Van Eyck het werk presenteren waar ze gedurende hun verblijf aan het postacademisch instituut voor beeldende kunst aan hebben gewerkt. Menna Barreto zit middenin het afronden van zijn project.

De Jan van Eyck Academie in Maastricht is één van de vijf postacademies in Nederland waar beeldend kunstenaars na hun opleiding hun vak kunnen uitdiepen. Anders dan bij haar collega-instituten ligt de focus bij de Van Eyck op een multidisciplinaire benadering: fotografie, vormgeving, kunstkritiek, curating, literatuur en theorie krijgen een gelijkwaardige plaats naast schilder- en beeldhouwkunst. De Van Eyck heeft als enige postacademie een Lab voor Natuuronderzoek en een Food Lab.

Jorge Menna Barreto is samen met Joélson Buggilla als duo een van de deel- nemers van het Food Lab. Asako Iwama is de andere deelnemer. Iwama was jarenlang verbonden aan Studio Olafur Eliasson en ontwikkelde samen met Eliasson het concept van The Kitchen, de medewerkerslunch van Studio Olafur Eliasson. Menna Barreto is professor aan de Staats Universiteit van Rio de Janeiro, doceert en schrijft. In 2016 maakte zijn werk Restauro: Environmental Sculpture onderdeel uit van de Biënnale van São Paulo. In 2017 was dit project aanwezig bij Serpentine Galleries in Londen. Waarom kiest iemand met zo’n staat van dienst ervoor om zich voor een jaar te verbinden aan de Jan van Eyck academie?

Jorge Menna Barreto Het begon met een Call for Application voor het Food Lab die ik tegenkwam in een nieuwsbrief. Joélson en ik kende niemand van de Van Eyck. We werden aangetrokken door de informatie over de labs voor food en natuuronderzoek. Onze aanmelding was een blinde gok. Dat we zijn geselecteerd is te danken aan de missie van Hicham Khalidi, sinds 2018 directeur van de academie. Hij selecteert met een open vizier, je bent ook welkom als duo en zelfs als gezin. Bovendien kent de Van Eyck geen leeftijdsgrenzen, heb je hier een uitstekende bibliotheek tot je beschikking en zijn er veertig andere deelnemers met verschillende achtergronden. Het hoofd van het Lab voor Natuuronderzoek, Yasmine Ostendorf, begrijpt precies wat ik wil met mijn onderzoek. De Van Eyck leek ons het perfecte ecosysteem om mijn onderzoek te vervolgen. De academie biedt de ruimte om onderzoek te doen op het niveau van de aarde, de tafel en het oppervlakte van de pagina.

Barbara Strating Het onderzoek van Menna Barreto richt zich al twintig jaar op site-specifieke kunst. Tijdens zijn promotieonderzoek in 2011 wordt zijn interesse in voedsel gewekt en verschuift zijn onderzoek van sculpturen naar voedselsystemen. Inmiddels heeft Menna Barreto uitvoerig onderzoek gedaan naar landbouw, voedselbossen en agricultuur in relatie tot site-specificity. Volgens hem vormen we de wereld om ons heen door de manier waarop we eten. “We practice environmental sculpture three times a day”, zoals hij het zelf uitlegt.

JMB Voedsel heeft niet mijn interesse vanwege de esthetische of gastronomische waarde. Voedsel is geen object of doel, het is een bemidde- laar tussen onszelf en onze omgeving. Als je het complexe ecosysteem van ons voedsel begrijpt, dan ben je ook beter in staat om de complexiteit van de geschiedenis, economie, cultuur en het landschap van een bepaalde plek te zien en begrijpen. Voedsel is een intrinsiek onderdeel van het ecosysteem waarin we leven. Door te eten, neem je de omgeving in al haar complexiteit tot je.

BS Menna Barreto’s onderzoek leidt tot de ontwikkeling van Restauro: Environmental Sculpture voor de Biënnale van São Paulo. Gedurende drie maanden ontvangen Menna Barreto en zijn team hier tienduizenden gasten. Er wordt eten geserveerd, maar Restauro: Environmental Sculpture is geen restaurant. Het is een plek waar de stedelijke bezoeker in contact kan komen met het voedselbos. De producten zijn afkomstig uit een voedselbos in de omgeving van de biënnale.

JMB Al snel realiseerden we ons dat ons project geen plek was voor nog meer verbale en tekstuele input. Bezoekers kwamen bij ons om uit te rusten van alle indrukken. Onze expositie werd een pauzeplaats. Ik wilde ze niet overvoeren met meer informatie en kwam al snel tot de conclusie dat bezoekers mijn project op een andere manier — namelijk letterlijk als voedsel — tot zich namen. Op celniveau vermengde het voedselbos zich met het verteringssysteem en lichaam van de bezoeker. Ik kreeg er vertrouwen in dat het voedsel voldoende complexiteit van zichzelf had om het verhaal te vertellen dat we wilden vertellen.

Mijn verblijf aan de Van Eyck is het vervolg van mijn onderzoek voor Restauro. Vertaalt uit het Portugees betekent ‘restauro’ ‘restauratie’ of ‘reparatie’ en dat is precies wat ik voor ogen heb. Ik wil de relatie tussen de mens en zijn omgeving herstellen. Daarom is de locatie van de Van Eyck ook zo belangrijk. Maastricht is klein en kent een aantal projecten waar groentes worden verbouwd voor de lokale markt. In het Food Lab kunnen we dagelijks een lunch serveren voor vijftig gasten met lokale producten en na een werkdag pak ik de fiets naar de LOCO tuinen om mijn eigen avond- eten te oogsten. Dat is ondenkbaar in Rio de Janeiro of Londen.

Hoewel de lunches voor het Food Lab een voortzetting zijn van Restauro, heb ik mijn tijd bij de Van Eyck vooral ingezet om onderzoek te doen en te schrijven. Na mijn verblijf bij Serpentine Galleries heb ik ingezien dat ik aan duurzame projecten wil werken. We hebben ons bij de Van Eyck aangemeld met het idee om onze ervaring met Restauro om te zetten in een boek. Na een paar weken in Maastricht dacht ik: is een boek echt de beste vorm? Een boek klinkt als een eindpunt, terwijl er zo veel te zeggen is over landbouw, ecologie en milieu. Het boek werd daarom een tijdschrift, getiteld Enzyme, waarvan we meerdere edities gaan maken. Het tijdschrift wordt gedrukt met de Riso printer van de Van Eyck.

Mijn onderzoek in Maastricht kreeg haar definitieve vorm toen iemand die regelmatig bij de Van Eyck komt lunchen me vertelde over het voedselbos van Wouter van Eck, ingeklemd tussen de monocultuurakkers in Groesbeek. Het bos wordt gekenmerkt door een zeer grote diversiteit aan planten, struiken en bomen en houdt zichzelf in stand. De oogst wordt door chef-kok Emile van der Staak van De Nieuwe Winkel in Nijmegen gebruikt in zijn restaurant. Ik ben gaan kijken en proeven en heb daarna teksten geschreven die nu in Enzyme worden gepubliceerd. In zekere zin spiegelt het voedselbos van Van Eck Brazilië; Van Eck ontwikkelt een voedselbos in een omgeving met voornamelijk monocultuurlandbouw, terwijl in Brazilië het voedselbos wordt vernietigd om monocultuurlandbouw mogelijk te maken.

BS Inderdaad, in Brazilië maken bossen, die eeuwenlang bevolkingsgroepen en allerlei diersoorten hebben voorzien van voedsel, steeds meer plaats voor eindeloze hectares suikerriet en soja. Met de nieuwe voedselbossen in Nederland wordt dit proces omgedraaid, niet alleen in het landschap, ook in het denken. Voor Menna Barreto is deze omkering van cruciaal belang.

JMB Een andere inspiratiebron is de Indiase activist en wetenschapper Vandana Shiva. We hebben de kans gehad om haar als gast op de Van Ecyk te ontvangen. Haar lezing hebben we integraal opgenomen in Enzyme. Shiva spreekt over de manier waarop een monocultuur in landschap en landbouw leidt tot een monocultuur in het denken. De verschraling van ons eetpatroon in combinatie met het verliezen van lokale flora en het verliezen van contact met onze directe leefomgeving en natuur, maakt dat we op intellectueel vlak ook verschralen.

Als kunstenaar werk je aan de biodiversiteit van de geest. De omgeving van de Van Eyck biedt me de kans om met kunstenaars uit heel de wereld te spreken en samen te werken. Kunstenaars onderzoeken de complexiteit van taal en beeld en proberen dit in hun werk inzichtelijk te maken. Dat is onze taak. Het woord voedselbos schiet bijvoorbeeld tekort. Bos betekent in het Portugees: daar buiten. We zijn losgeraakt van ons bos en beschouwen het niet meer als ons probleem. Dat zie je bij de branden in de Amazone. We spreken over het bos alsof we een kolonisator zijn. We moeten daarom, als kunstenaars, werken aan een nieuw vocabulaire en een nieuwe beeldtaal voor bijvoorbeeld het voedselbos. Ik denk dat in Shiva’s analyse van de monoculture of the mind mijn missie als kunstenaar vervat ligt.

Barbara Strating studeerde filosofie en cultuurwetenschappen en werkt als programmamaker en moderator.