Een associatieve verzameling van verschillende verschijningsvormen van de wolk in de kunsten (en daarbuiten)

Een witte, grijze of crèmekleurige, continu van vorm veranderende vlek hoog in de lucht; een dichte massa fijne waterdruppeltjes; oftewel een wolk. De millennials (Generatie Y), waartoe ook ik behoor, zullen waarschijnlijk over de wolk nadenken als natuurkundig verschijnsel. Hoe anders is het voor Generatie Z, geboren na 1996, die geen wereld zonder smartphones kent en om die reden digital natives genoemd zouden kunnen worden. Zij zullen de cloud in eerste instantie als digitaal verschijnsel identificeren. 

Deze tekst is een associatief samengestelde verzameling van voorbeelden, waarin de wolk in verschillende (kunst-)contexten een rol speelt: de wolk als natuurkundig verschijnsel tot onzichtbare opslag voor computerdata.

Bijbelse symboliek van de wolk, de meteorologie en het klimaat
In de oudheid zag de mens bepaalde vormen in wolken als voorspellende boodschappen. Waarom men hier zoveel aandacht aan schonk? Metafysische natuurverschijnselen waren nauw verbonden met de goddelijke kracht die erin verborgen zou liggen. 

In de Bijbel wordt de wolk gebruikt als metafoor voor Gods aanwezigheid en verborgenheid. Een paradox, want hoe kan het dat God er is zonder zichtbaar te zijn? God begeeft zich zowel in de nabijheid van de mens als op afstand in de wolken. De mens kan slechts in paradoxen over God spreken en zal de Eeuwigheid nooit kennen zoals God dat doet. De wolk heeft, net als nevel en mist, een mysterieus karakter. Vandaar dat de wolk in Bijbelse verhalen op respectabele wijze verwijst naar God; ‘Hij is altijd meer en anders dan wij kunnen waarnemen’ (Job 22:13).

Luke Howard (1772-1864), bekend als de vader van de meteorologie en de grootvader van de wolken, kan natuurlijk niet ontbreken als we het over dit vervliegend verschijnsel hebben. Zijn baanbrekende Essay on the Modification of Clouds (1803) beschrijft drie hoofdcategorieën van wolken — cumulus, stratus en cirrus — en daarnaast een reeks van aangepaste vormen zoals de cirrostratus en cirrocumulus, waarmee Howard de overgangen die tussen de hoofdcategorieën voorkomen classificeert. In dit essay benadrukte hij ook het belang van de meteorologie: 

‘Wolken zijn onderhevig aan bepaalde duidelijke modificaties, voortgebracht door de algemene oorzaken die alle variaties van de atmosfeer beïnvloeden; zij zijn gewoonlijk even goed zichtbare indicatoren van de werking van deze oorzaken, als het gelaat van de toestand van de geest of het lichaam van een persoon.’ 

Howard geloofde sterk dat ‘wolkenvorming en -vernietiging zichtbare tekenen waren van atmosferische processen en gebaseerd waren op de wetten van de natuurkunde.’ Howard had net als veel andere onderzoekers uit die tijd fundamentele basiskennis over wolkenfysica. Hij benaderde klimaatverandering zowel als cultureel verschijnsel als fysische realiteit. Vandaag de dag is het klimaat een hot topic, maar daadwerkelijke verandering komt amper op gang. De emotionele kracht van wolken, onze fascinatie ervoor en de wetenschap, die verwoede pogingen onderneemt de wolk in al zijn vluchtigheid te onderzoeken, maken ze tot een symbool voor de diepe complexiteit van de klimaatverandering.

De wolk als artistieke wetenschap  
Daar waar Luke Howard zich richtte op de fysische aspecten van de wolk, richtte landschapsschilder John Constable (1776-1837) zich vanuit het romantisch realisme op hoe de wolk zich manifesteert. Bij hem trad de wolk in 1821 en 1822 op als protagonist in de compositie op het doek. 

De serie Cloud Study dook pas in 1952 op. Constable heeft hierin de veranderlijkheid van de wolk proberen vast te leggen: weerbarstig of terughoudend, romantisch of juist bruut. In deze oliestudies documenteerde de schilder de structuur, beweging en driedimensionale volume van wolken. Het formaat van de doeken waarop hij de wolk vastlegde, varieerden sterk van grootte. Hoe groter de schaal, des te moeilijker vond Constable het om een evenwicht te vinden tussen scherpte van details en snelheid van uitvoering. Om die reden zijn de grotere wolkenstudies algemener van opzet. De inscripties op de achterkant gaven aan dat hij ongeveer een paar uur nodig had om deze studie te schilderen.

Psychoanalyticus en natuurkundige Wilhelm Reich (1897-1957) concentreerde zich als seksueel revolutionair op ‘orgonenergie’: kosmische oerkracht of levensenergie, die zich in de atmosfeer bevindt, en die hij naar eigen zeggen in 1939 zelf heeft ontdekt. Hij ontwikkelde de Cloudbuster, een apparaat dat artificiële wolken produceerde, gebruikmakend van orgonenergie, waardoor er regen kon worden geforceerd, ook wel cloud seeding genoemd. Deze uitvinding bestond uit een frame waarop enkele lange koperen pijpen, idealiter aangesloten op stromend water, zich ten hemel richten. Met Cloudbuster ondernam Reich verschillende expedities in de jaren 1950, bijvoorbeeld naar Arizona. Om een periode van extreme droogte tegen te gaan, zette Reich zijn wolkenvanger daar in om regen te veroorzaken. In een uitgebreid verslag waarin alle gegevens worden verzameld, komt Reich tot de conclusie dat het apparaat invloed had op de vergroening van woestijnen. In de wetenschap werden zijn theorieën echter nooit serieus genomen.

Door de tijd heen ontwikkelde de menselijke relatie tot de wolk zich gestaag. Kunstschilder Gerhard Richter (geb. 1932) omarmde het altijd veranderlijke, efemere karakter van de wolk. Hij reageerde op de overmatige verzadiging en het eindeloos mechanisch repliceren van beelden. 

Zijn serie Cloud Paintings (1968-1979) bestaat vaak uit een drieluik of meerdere panelen. Hiermee plaatst Richter zijn werk in de traditie van het altaarstuk, waarop wolken vaak een centrale functie spelen in de visuele weergave van het wonderbaarlijke of hemelse. Richters wolken dienen echter niet als suggestie van het hiernamaals of als drager van heilige figuren. Ze zijn juist onverschillig, geïsoleerd, gefragmenteerd en ontdaan van elk nadrukkelijk menselijk of goddelijk element.

De (kapitalistische) technologie achter de wolk 
Beeldend kunstenaar Berndnaut Smilde (geb. 1978) stelt met de serie Nimbus een voorbijgaand moment van aanwezigheid op een specifieke locatie centraal. Smilde creëert ongewone, perfecte wolken in monumentale gebouwen met behulp van rook, lucht, licht en water. Sinds 2010 heeft hij de kunst geperfectioneerd om de weersomstandigheden te veranderen naar een binnenruimte en wolken te laten verschijnen in onverwachte ruimtes. Laat zichtbare waterdamp nu net het meest herkenbare fenomeen zijn dat vergankelijkheid symboliseert. De werken uit de serie kunnen worden geïnterpreteerd als een teken van verlies, wording of als een geïsoleerd fragment uit een klassiek schilderij. Smilde is geïnteresseerd in het tijdelijke aspect van een kunstwerk. Nimbus bestaat enkel een aantal seconden voordat het definitief verdwijnt. Uiteindelijk zijn de foto’s het enige bewijs dat de kunstwolk daadwerkelijk heeft bestaan. Smildes wolk als tijdelijk sculptuur is een icoon geworden. 

Ooit gedroomd van het kopen van een wolk? Het kan nu! Ontwerper Noa Jansma (geb. 1996) verkoopt sinds 2020 wolken. Buycloud is een onderzoek naar de transformatie van natuurlijke fenomenen tot exploiteerbare hulpbronnen. In dit onderzoek richt Jansma zich op hoe het toe-eigenen van natuurlijke fenomenen tot stand komt. Hoe kan iemand het land en de rivieren bezitten? Hoe zit dat met wolken? Iets dat zo vloeibaar is en onze kapitalistische cultuur overstijgt, moet kritisch worden benaderd in de context van het verleden (kolonialisme), het heden (klimaatverandering) en de toekomst (buitenaardse bezetting).

Liggend in een tentoonstellingsruimte, turend naar een video-installatie waar wolken met een QR-code voorbij komen drijven. Via een app of een website kun je met een paar swipes en klikken op je smartphone de trotse bezitter van een unieke wolk worden. De prijs varieert van vijftig cent tot duizend euro. Maar waarom wil de mens een wolk bezitten? Waar liggen de grenzen van het ‘eigendom’ van natuurlijke bronnen? 

De wolk houdt de mens al eeuwen bezig. Het is een fenomeen dat ons zowel in de natuur kan bekoren, als binnen de kunsten en de digitale wereld, waarin we ons gemiddeld zes uur per dag begeven. Waar voor meteorologen de wolk het meest complexe weerfenomeen is door de onmogelijkheid objectieve metingen te verrichten en de samengepakte druppels te begrijpen in termen van processen van vorming en vergaan, fascineren het veranderlijke en het onbegrijpelijke van de wolk mij juist. 

We zijn gewend geraakt aan het op zak hebben van een smartphone waarop je met een paar tikken en swipes zoveel (des-)informatie kunt vergaren als je maar wilt, waardoor we vergeten om ons heen te kijken. Naar de lucht bijvoorbeeld, zoals Constable en Richter deden.

Staar naar een wolk als naar de sterrenhemel of koop er een. Het citaat ‘Everything was up in the cloud’ uit een tekst van internetcriticus Geert Lovink, vat kernachtig samen hoe onze toekomstige verhouding tot de wolk — oftewel de cloud — zal zijn. Als je harde schijf vol is, kun je altijd uitwijken naar wat extra opslag in de cloud. Het zal moeten blijken of voor de digitale wolk hetzelfde geldt als voor de fysieke versie. Iedere wolk is anders en iedere wolk verdwijnt.

Puck Kroon is werkzaam als kunstenaar, schrijver, redacteur, organisator en curator. 

Het citaat “Everything was up in the cloud,” komt uit Stuck on the Platform — Reclaiming the Internet van Geert Lovink, gevonden op pagina 21. Anna Wiener schreef dit in Uncanny Valley: A Memoir op pagina 3-4.