Het is zo moeilijk niet om als kunstenaar aan geld te komen. Bedenk een project dat aansluit op de sociale beleidsdoelen van de plaatselijke deelraad en je hebt een onverwacht willige bondgenoot. Een groot aantal van deze projecten vindt momenteel plaats in Amsterdam Zuidoost. Aan het enthousiasme van de ambtenaren ligt het niet. In het prachtige drukwerk dat de kunstprojecten vergezelt spreken ze vaak van daverende successen, soms nog voordat de projecten zijn uitgevoerd. Het is goed uitgedachte communicatie, met het budget en de middelen. Kunstprojecten die zijn goedgekeurd door ambtenaren bekijk ik zelf met een gepast wantrouwen. Wie laat zich door overheden vertellen wat ze met een kunstwerk aanmoeten?

‘Het doet me nog het meest denken aan een vuilnisbelt’, hoor ik een lunchende bankmedewerker er het zijne van vinden. Ik kijk op naar een enorm staketsel in een leeggepompte vijver bij Station Amsterdam Bijlmer. Aan een steigerconstructie hangen fietswrakken, stukken wit zeil, fietsbanden, winkelwagens, vlaggen, stukken matras en foam. Er is op geverfd, ‘Kevin was here’. Het ding lijkt op het Bijlmerpark na afloop van het jaarlijkse Kwakoefestival. De vuilnisbelt in kwestie is een Gesammtkunstwerk, gemaakt door maar liefst duizend mensen. Dit project heet ZO!Arteswa, valt te lezen in de nieuwsbrief uitgegeven door stadsdeel Zuidoost. In het sleetse proza van de brochure is ‘het uiteindelijke doel van het project om ruimte te creëren voor ontmoeting en dialoog, vooroordelen weg te nemen en mensen weer nieuwsgierig maken naar hun omgeving en naar elkaar’. Ik moet de bankmedewerker gelijk geven. Het is een lelijk ding dat zich meer kenmerkt door enthousiasme dan door uitstraling. Ik kan mij voorstellen dat samen werken aan een vuilnisbelt tot verbroedering leidt, maar ik heb er een probleem mee dat het als kunst wordt gepresenteerd. De doelstellingen zijn sympathiek, maar ik vraag me af of het aan kunstenaars is om die dichterbij te brengen.

Kunst wordt hier toegepast als communicatiemiddel in een standaard communicatieplan: nadat de ‘doelstellingen’ zijn geformuleerd en de ‘strategie’ is bepaald, wijs je de ‘doelgroep’ aan en kies je de bijpassende ‘middelen’. Het bijbehorende hoofdstuk ‘evaluatie en bijsturing’ wordt in dit soort projecten nogal eens weggelaten. Een dergelijke integratie van kunst in overheidsbeleid levert al snel een artistiek resultaat op dat bleek afsteekt bij de levenslust van meer individueel georiënteerd werk. De werkgroepen en commissies van Amsterdam Zuidoost zetten kunst ook zo graag in. Integratie, participatie, dialoog. Alleen al terwijl ik dit schrijf zijn er, naast bovengenoemd ZO!Arteswa, onder andere nog de volgende drie projecten aan de gang. In de tentoonstelling Meki den taki / Let them talk in Stichting CEC Zuidoost hangen acht monumentale doeken van 3 x 3 meter: ‘De doeken zijn het resultaat van een meerjarig interactief kunstproject waarbij kunstenaar Elspeth Pikaar en vrouwen uit Amsterdam Zuidoost aan de slag gingen. (…) Hun doeken zijn in essentie een verbeelding van actief burgerschap. Met deze doeken wil Meki den taki / let them talk door middel van nieuwe activiteiten ook andere bewoners van Zuidoost uitdagen tot actief burgerschap’. Het Centrum Beeldende Kunst Zuidoost initieert in samenwerking met het Multiculturalisatie- en Participatie bureau het project Blanco: ‘De komende 4 jaar krijgen bewoners van Amsterdam Zuidoost de gelegenheid zélf een tentoonstelling te maken’.

De doelstelling van Verhalenlab in Imagine IC maakt nieuwsgierig: ‘Imagine IC is een jonge instelling die de identiteit en cultuur van migranten in Nederland verbeeldt. Imagine IC prikkelt migranten om hun persoonlijke verhaal in beeld te brengen en aan een breed publiek te presenteren. (…) De komende vier maanden lang experimenteert Imagine IC met verschillende manieren van verzamelen, vastleggen en presenteren van persoonlijke verhalen’. Ik besluit de laatste tentoonstelling te bezoeken. Bij binnenkomst zie ik als eerste de borduurwerken van Turkse vrouwen, waarin zij hun indruk van Nederland weergeven. Migranten aan het knutselen zetten is een beproefde aanpak bij participatie- en integratieprojecten. Helaas voegt de uitvoering van het werk visueel weinig toe aan het gewoon vertellen van een indruk. Dit gebrek aan visuele spanning is ook kenmerkend voor de tentoonstelling als geheel.

Een andere manier van verhalen collecteren dat gepresenteerd wordt in Imagine IC, is het project Stekkies, dat kunstenaar Harold Schouten maakte voor woonzorgcentrum Franciscus in Beek. In het zorgcentrum installeerde Schouten twee interactieve ‘hangplekken’ voor bewoners, personeel en bezoekers. Bij een houten boom met bankjes eronder kunnen mensen liedjes zingen, opnemen en beluisteren, en in de buik van een reusachtige baby kunnen zij filmpjes bekijken en becommentariëren. Het leuke van dit project is dat de participanten zelf beter worden van deelname aan het project en niet enkel grote doelstellingen als integratie of actief burgerschap worden nagestreefd. De kunstenaar vertelde dat de hangplekken goed gebruikt worden. Ik denk dat het succes van dit werk aangeeft dat hoe helderder de doelgroep is omschreven, hoe beter het werkt.

In Imagine IC wordt duidelijk dat je zowel als bezoeker als als kunstenaar je kan losmaken van het etiket ‘Bijlmerbewoner’ of ‘migrant’. De nadruk ligt op individuen – mensen met hun eigen verhaal. Een indrukwekkend voorbeeld is Gladys’ Clan, een interactieve videoregistratie van de familiekroniek van een Antilliaanse vrouw. Verhalenlab is een groot succes als je kijkt naar het doel dat wordt nagestreefd. In Imagine IC laten migranten en kunstenaars hun bijdragen naast elkaar zien, maar het is duidelijk dat men de tentoonstelling niet in de eerste plaats als kunst wil presenteren. Imagine IC zal waarschijnlijk slagen in zijn experiment. Dat de presentatie wat ongeïnspireerd is, lijkt niemand te deren.