Stel je voor: een robuuste, industriële onderzeebootloods die van binnen bezaaid is met donsveertjes. In de enorme ruimte staan grote objecten opgesteld, waaronder een zestien meter hoge lampenkap, een 43-delig klokkenspel en een futuristisch vakantiehuis. Dit alles is te ervaren in een loods op de RDM Campus in de havens van Rotterdam: De Onderzeebootloods. Vroeger een plek om boten te bouwen, nu een tentoonstellingshal, dankzij de samenwerking tussen Museum Boijmans van Beuningen en het Havenbedrijf Rotterdam. Speciaal voor deze ruimte bedacht de in Turkije geboren Armeense kunstenaar Sarkis (1938) de installatie Ballads (2012) waarvoor hij zich liet inspireren door de architectuur, het havengebied en verschillende figuren uit de kunstgeschiedenis.
Wanneer Sarkis de ruimte voor het eerst in de winter bezoekt, is de vloer dankzij enkele ontbrekende dakramen bedekt onder een laag sneeuw. Het doet hem denken aan de zeventiende-eeuwse witte kerkinterieurs van de Nederlandse kunstschilder Pieter Jansz. Saenredam. De kerk als devote plaats, maar ook als ontmoetingsplek, is dan ook een centraal thema in het werk. Ook klapt Sarkis in zijn handen, om de akoestiek van de plek te beluisteren. Hierna besluit hij dat muziek een rol moet spelen in dit werk. Deze inspiratie leidt tot een installatie met een ambiance die zich verhoudt tot zowel de mystieke sfeer van een kerk als de onderwaterwereld.
Opvallend is de cilindrische lampenkap van 16 meter hoog, beplakt met witte veren. De lamp (een lichtspot) beweegt met de ademhaling van de kunstenaar op en neer. De omhoogtrekkende beweging van de spot verwijst naar het opzuigen van het water rondom de loods. Het blauwe licht van enkele TL-lampen en de met kleurfolie bedekte zijramen moeten dit effect versterken, al is het door het daglicht van boven niet overtuigend. De keuze voor de 60 witte fietsen onder de lampenkap is een succes. Sarkis nodigt hiermee de bezoeker uit om op een vrije manier -als het ware in een gewichtloze staat, zoals in het water- de rest van de installatie te ervaren.
Dan wordt je gelokt door de klanken van een muziekstuk van John Cage. Het klavier, het toetsenbord van het 43-delige klokkenspel, wordt als het ware door een onzichtbare hand bespeeld. Het instrument, ondersteund door achttien boomstammen die vanaf de vloer het plafond raken, is door zijn afmeting imposant en het geluid is magnifiek. De relatie met de kerkinterieurs is door de godsdienstige sfeer van de muziek spot on. Het stuk Litany for the Whale van Cage, dat gebaseerd is op de roep van de walvis, gaat tegelijkertijd een natuurlijke relatie aan met voormalige functie van de loods en de verbinding met het water.
Dan is er nog de Futuro, een gedurfd ontwerp voor een vakantiehuis uit 1968, dat vorig jaar bij de aankoop voor de Boijmans-collectie omschreven werd als een ‘ufo’. Nu worden films van Sarkis erin vertoond. Het lijkt een beetje alsof het voor de gelegenheid bestempeld is als onderwatervoertuig. Achteraf blijkt, wanneer je het tekstboekje leest, dat het bouwjaar van de Futuro een belangrijk jaar was voor Sakis. Hij ontmoette toen een belangrijke inspiratiebron: de Duitse kunstenaar Joseph Beuys. Sarkis maakte naar aanleiding van deze ontmoeting de vilten sloffen waarmee je de Futuro nu mag betreden.
Helaas heeft de installatie teveel onderlinge verbanden en losse associaties om een echt heldere boodschap uit te dragen. Sommige elementen zijn ook wat zwak uitgevoerd, zoals de love seat met uitzicht op het klokkenspel. Gastconservator Nicolette Gast noemt het bed voor stelletjes in haar lezing tijdens de opening, maar de ruimte die je via een trap kunt bereiken, is matig benut met het karige bed en een slideshow van Saenredam’s schilderijen.
De ervaring van een totaalinstallatie, of een Gesammtkunstwerk zoals de museumwebsite doet vermoeden, valt dan ook een beetje tegen. Het idee van het Gesammtkunstwerk zit vooral verstopt in een nieuwsgierig makend beeld: La Rencontre de Arnold Böcklin avec Captain Sarkis (1987). De sculptuur bestaat uit een boot die is gevuld met neonletters en slierten uit cassettetapes met daarop Die Walküre van Richard Wagner.
De tentoonstelling sluit af met een ronde tafel waarop in neonletters staat vermeld: ‘LAAT HIER IETS VAN U ZELF ACHTER/ LEAVE A PIECE OF YOURSELF’. Een verwijzing naar Christus? Een rituele handeling? Zoals het drinken van water uit de twaalf watertanks die door de gehele ruimte staan opgesteld? Toch is niet alles raadselachtig en ingewikkeld. De intelligente, doorwrochte verwijzingen staan in contrast met de luchtige manier waarop je door de installatie heen mag fietsen. En door deze interessante tegenstelling is dit werk van Sarkis alsnog een aangename verrassing.
