Één

Minka Bos

In deze barre verkiezingstijden, waarin alle zuilen weer hoog opgetrokken worden, kiest de hedendaagse muziekwereld niet voor rechts, links, groen of geel maar voor de mix. Scheiding is uit en de combinatie is in. Tan Dun werkt samen met Frank Scheffer, Louis Andriessen deed het twee keer met Peter Greenaway, Steve Reich was een hit met Bill Viola en, lang geleden, maakte Edgard Varèse ooit furore samen met Le Corbusier. Waren er tot nog toe altijd twee mensen nodig om één werk te maken, in deze tijd doen de echte mixers alles zelf. Zoals de componisten Arnoud Noordegraaf en Michel van der Aa. Deze en vorige maand presenteerden beide componisten nieuw werk waarin ze niet alleen verantwoordelijk waren voor het geluid, maar ook voor tekst, regie en film.

Arnoud Noordegraaf (1974) is van oorsprong componist, maar noemt zichzelf ‘maker'. Een term waarin alle disciplines die hij beoefent samenkomen. Noordegraaf maakte van kinds af aan muziek en filmpjes. "Horrorfilmpjes vond ik het allerleukste, met veel ketchup en doorgesneden champignons die dan de ogen waren…" Na één jaar toneelschool in Maastricht vond de maker zijn heil in de compositie afdeling aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag.

Muziek en film bracht Noordegraaf voor het eerst samen in zijn video installatie Cube Luber (1998). Sinds die tijd onderzoekt de componist alle mogelijke combinaties van beeld en geluid. Zijn laatste werk Tast (2002) is een volwassen uitwerking van zijn twee fascinaties: een werk voor zang, piano, percussie, elektronica en film.

Deze film bestaat uit twee hoofdstukken, waarin de communicatie tussen twee mensen centraal staat. Het eerste deel speelt zich af in een witte, steriele ruimte met een witte bank, twee stoelen en een lange rij boekenkasten, die in een cirkel staan opgesteld. Een man en een vrouw lopen in de ruimte rond en rangschikken de boeken op automatische wijze. Als machines draaien ze hun dagelijks routine af. Totdat de vrouw doordraait, ze niet meer te stoppen is en lichamelijk aftakelt. Ze wordt niet geholpen, want ze wordt niet gezien. De man reageert totaal niet op haar belabberde toestand. De routine gaat voor. Het contact tussen man en vrouw staat ook centraal in het tweede deel van Tast. Ditmaal zijn een oude man en vrouw te zien die letterlijk tasten in het duister. Noordegraaf filmde, met behulp van een infrarood camera, hun gezamenlijke dagelijkse handelingen in het donker. Het is voor het oudere stel niet moeilijk elkaar te vinden, de jarenlange routine heeft hen tot ervaringsdeskundigen gemaakt.

Liefdevol dansen ze samen en spelen piano, houden ze zich bezig met de afwas en met het uitkloppen van de lakens. Het resultaat is een poëtisch sprookje op film. De beelden spreken voor zich en vertellen een helder verhaal, zonder voorspelbaar te worden. De muziek complementeert voornamelijk het beeld.

Twee zangeressen, een pianist, percussionist en de elektronica vertolken Noordegraafs archaïsche muziek. Het libretto is in het Latijn en dus onnavolgbaar. Wat overblijft zijn de gezongen melodieën en klanken. Het beeld zou niet zonder de muziek kunnen en andersom, maar wel zonder de live uitvoering. De uitvoering heeft Noordegraaf sober gehouden. De film wordt geprojecteerd op een doek boven de hoofden van de musici, die een concertante uitvoering geven van het werk. Er is dan ook geen directe connectie tussen uitvoering en film. De kijker en luisteraar vormt zelf de brug tussen wat hij hoort en ziet.

Laaiend enthousiast juichte de pers de spraakmakende opera One van Michel van der Aa tegemoet en nog steeds applaudisserend, verschenen deze week de recensies in de kranten. "One is meesterlijk" kopte het Parool en "Michel van der Aa fascineert in One" schreef het NRC. Wat is aan dergelijke overdonderende statements nog toe te voegen?

Michel van der Aa (1970) studeerde eveneens compositie en muziekregistratie aan het Koninklijk Conservatorium te Den Haag. Al snel werd Van der Aa opgepikt als new talent on the block. Na ook nog de felbegeerde Gaudeamus prijs te hebben gewonnen werd de jonge componist overspoeld met opdrachten.

In veel van zijn werken zoekt de componist vaak de theatrale kant van de performance op. Dit resulteerde bijvoorbeeld in een duet tussen twee percussionisten, waarbij één playbackte en in een live televisie bewerking tijdens de uitzending van één van zijn werken. De theatraliteit is bij Michel altijd gedacht vanuit de musici, hun instrumenten en hun geluid. De componist heeft altijd al oog gehad voor de presentatie van zijn werk. In de opera One, voor één zangeres en elektronica, voert Van der Aa zijn beeldende ideeën tot het uiterste.

Op het podium en in een film is de virtuoze zangeres Barbara Hannigan te zien en te horen. De echte versie en haar alter ego op het scherm gaan een dialoog met elkaar aan. In het theater beweegt Hannigan met een clicktrack in haar oor, een apparaatje dat de maat aangeeft, waardoor ze precies weet wanneer ze moet zingen. De zangeres begeeft zich zowel in de film als op het toneel in een vrijwel identieke omgeving: een ruimte met tafel en stoel en een kast vol kaarsen. In de film breekt de zangeres takken die ze zorgvuldig optekent in een blocnote en later ergens anders neerlegt. Plotseling stopt de film en de muziek en begint het spannendste gedeelte van de opera. Vier vrouwen vertellen om de beurt, in documentaire stijl, over een identieke ervaring die ze beleefden in de ruimte van de zangeres. De takkenbreekster verandert dan in een oude vrouw die, in een clichématig einde, zingt dat ze one is geworden met haar jonge tegenspeelster. Welk verhaal Van der Aa zijn publiek wil vertellen is niet geheel duidelijk. Is het hekserij? Of Bill Viola's Nantes Triptych revisited?

Van der Aa is componist, zoals hij zelf zegt. Een benaming die elke kritische vraag over zijn film al bijna onmogelijk maakt. Zijn filmische ideeën staan dan ook nog in de kinderschoenen. Hoewel het uitgangspunt, om beeld en realiteit in elkaar over te laten lopen, best aardig is, is de componist in zijn uitwerking niet geslaagd. De film zit technisch slecht in elkaar. Maar goed, een sterk beeld zou goede techniek totaal overbodig kunnen maken. Helaas is dat nou net niet te vinden in Van der Aa's eerste film. De muziek klinkt fragmentarisch en lijkt ontoegankelijker te zijn dan andere stukken van Van der Aa, hoewel de gebruikte harmonieën vrij eenvoudig zijn, aldus de componist.

Het, eveneens door Van der Aa geschreven, Engelse libretto is zo onbegrijpelijk dat het of extreem intelligent moet zijn, en daardoor niet te doorgronden, of gewoon abracadabra. Wat wel erg goed geslaagd is, is het vinden van een hele goede zangeres die kunsten vertoont met elektronica. De totale uitvoering hangt zo van complexiteiten aan elkaar dat het bijna onmogelijk is tussen alle takken het bos nog te zien. Noordegraaf zet met Tast een degelijk werk neer dat aan alle kanten klopt. Maar Van der Aa gaat het experiment aan. Het getuigt van veel lef om beeld en uitvoering op zo'n directe wijze op elkaar in te laten grijpen. De basale concertante uitvoering van Tast is veel simpeler, maar levert wel genoeg spanning op. In One loopt Barbara Hannigan op en neer over het podium en schuift met stoelen en tafels. Soms levert dat een aardig beeld op, zoals in de openingsscène, waarin de zangeres zichzelf belicht met een knijpkat. Het geluid van het lampje, de stem van de zangeres en het simpele beeld zijn goed voor een paar minuten prachtig totaaltheater.

Van der Aa kiest voor het experiment en speelt als debutant filmmaker gevaarlijk spel, helaas zonder goede afloop. Noordegraaf toont film met muziek, zoals in het stomme film tijdperk al veel vaker is gedaan, weinig nieuws dus, maar een beproefd recept voor een degelijke en heel mooie productie.

ONE, Michel van der Aa
One is in januari in diverse theaters te zien: ‘s Hertogenbosch 19 jan, Den Haag 23 jan, Maastricht 26 jan, Leeuwarden 28 jan, Groningen 29 jan.

www.doubleA.net

TAST zal binnenkort te zien zijn in Studio Grasland, Haarlem.

www.grasland.nl
www.inexcelsisvideo.nl