De gelaagdheid in het werk van Lydia Ourahmane: Barzakh

In de solotentoonstelling Barzakh van Lydia Ourahmane (1992) in het S.M.A.K. te Gent is een ruimte ingericht als appartement. Het is een specifiek appartement, namelijk dat van de kunstenaar zelf van toen zij in Algiers woonde. Het bevat geen muren meer, die zijn achtergebleven, maar de indeling is identiek en publiekelijk opengesteld om doorheen te wandelen. 

Ourahmane werd geboren in Algerije. Op jonge leeftijd verhuisde ze met haar familie naar Groot-Brittannië, waar ze opgroeide en studeerde. Kort na haar afstuderen besloot ze terug te keren naar haar geboorteland en een woning te zoeken in Algiers waar ze na 34 bezichtigingen – als ongehuwde vrouw is het lastig om aan een woning te geraken – een appartement vond.  De vorige bewoonster was onlangs overleden waardoor het volledig gemeubileerd en met persoonlijke bezittingen nog aanwezig verhuurd werd. Ourahmane trok vrijwel direct in en verbleef er twee jaar, van 2018 tot de zomer van 2020, toen ze voor werkverplichtingen naar Europa moest reizen.

Tijdens haar verblijf in Europa ontstond er een melancholisch gevoel: een verlangen naar ‘thuis’. En zo kwam het idee tot stand haar gehele appartement vanuit Algiers over te laten komen. Dat was in de beginperiode van de coronapandemie waardoor het voor Ourahmane onmogelijk was om terug naar Algerije te reizen. Ze vertrouwde op goede vrienden in Algiers om de gehele inboedel in te pakken en te verzenden. In samenwerking met Kunsthalle Basel, die de opdracht gaf voor de uitvoering, kwamen de spullen zo bij haar terecht. 

Ongeveer vijfduizend objecten werden door Ourahmane uitgepakt en gestructureerd met enkel haar herinneringen als leidraad voor de indeling van de expositie. In een interview met curator Elena Filipovic, dat ik op de website van Kunsthalle Basel lees, maakt ze kenbaar dat ze op dat moment in plaats van het verwachte gevoel van hereniging, een vervreemdende confrontatie ervaarde. Het gevoel van thuis, waar Ourahmane op hoopte, vond ze niet terug in haar eigen voorwerpen. En die realisatie kenmerkt een belangrijke vraag die de tentoonstelling oproept: wat is een thuis? Het appartement is sinds de tentoonstelling in Basel nog twee keer verhuisd: vanuit Basel naar Marseille, en daarna naar Gent, waar ik het heb gezien.

Ik loop door het appartement en maak, door het gebrek aan muren, in gedachte een onderscheid tussen de opgestelde meubels. Een gasfornuis en koelkast vormen de keuken. De badkamer bestaat uit een handdoekrekje en een medicijnkastje dat gevuld is met persoonlijke spullen: potjes, flesjes, tandpasta. Waar het bed staat, daar is de slaapkamer. En in de hal vind je een grote kast gevuld met linnengoed en dekens. In de studeerkamer staat een bureau met daarop verfrommelde briefjes, volgeschreven ansichtkaarten en notitieboekjes. Ik probeer met ieder stukje informatie een beeld te vormen van de persoon aan wie het appartement toebehoort. Eigenlijk zijn dat twee personen: Lydia Ourahmane en de vrouw die voor haar in het appartement woonde. Dan bedenk ik me dat de kunstenaar zelf precies zo het appartement doorwandeld moet hebben in Algiers, toen ze er zelf voor het eerst doorheen liep. Aftastend wat je bekijken, aanraken, of gebruiken mag. 

In de ruimte staat ook een voordeur. Het is een dubbele deur, waarvan de ene helft van hout is en naar Frans model is gemaakt in 1901 ten tijde van de kolonisatie. De andere helft is van zwaar metaal, voorzien van vijf sloten gemaakt tijdens de Algerijnse Burgeroorlog die woedde tussen 1991 en 2002. De dubbele deur staat als een pronkend symbool in de ruimte en geeft niet alleen het verstrijken van de tijd weer, maar ook twee gebeurtenissen die vormend zijn geweest voor de Algerijnse bevolking. De jaren van kolonisatie en oorlog hebben onvermijdelijk iets teweeggebracht en een aanpassingsvermogen van de bevolking opgeëist. 

Wat is een thuis wanneer je je er niet veilig in kan voelen en je continu alert moet zijn op de omstandigheden die om je heen plaatsvinden? Hoe bewaak je dat wat je dierbaar is? En waar, als het niet in je eigen woning is, vind je dan mentale en fysieke rust?

In de geluidsinstallatie Eye wordt de dreiging van buitenaf nog eens benadrukt. Er wordt geluid verzonden van buiten naar binnen door het gebruik van laserstralen. Door externe factoren zoals regen, wind of mensen kan de laser verstoord raken, waardoor de informatietransitie belemmerd wordt en er een witte ruis ontstaat. Dat geluid is hoorbaar in de tentoonstellingsruimte.

Dan zijn er nog vier middelgrote sculpturen te zien, gemaakt van gekleurd glas. Ze hebben een vreemde vorm, die doet denken aan iets buitenaards. Het idee voor de vorm is afkomstig uit de traditie van hoofdopbinding en vervorming die in verschillende culturen doorheen de geschiedenis voorkomt. De gedachte daarachter is dat een lang hoofd dichter bij de geesten staat, als een symbool voor een tussenstaat tussen het goddelijke en het aardse. Dat is in zekere zin ook de staat waarin de voorwerpen in de tentoonstelling zich bevinden. Ze zitten vast in een tussengeborgte. Zijn van iemand en tegelijkertijd ook niet, behoren een plek toe, en zijn tegelijkertijd ongebonden. 

Waar de geluidsinstallatie Eye lijkt te gaan over reflectie (hoe reageert men op verstoring?), lijken deze sculpturen te gaan over introspectie (hoe bescherm je jezelf tegen verstoring?). De eerder genoemde glazen stolpen dienen als schedel, daaronder zit apparatuur verstopt die dienstdoet als brein. Zo is er onder iedere sculptuur een gsm-verbinding aangelegd met een telefoonnummer dat 24/7 bereikbaar is en afgeluisterd kan worden, met als gevolg dat het afwegen van woorden raadzaam is als je jezelf wilt beschermen tegen ongewenste luisteraars. In hoeverre kun je je eigen gedachten vertrouwen? En hoe thuis ben je in je eigen hoofd?

Een lampje in de vorm van een klein huisje is te zien in een hoek van de ruimte. Het geeft een warm licht af en lijkt niet meer betekenis in zich te dragen dan de overige kleine voorwerpen die verspreid staan doorheen de ruimte. Maar de titel verraadt dat er meer achter verscholen gaat dan aan het oppervlak te zien is. Ourahmane vertelt tijdens het gesprek met Filipovic over een mok die ze van haar vader kreeg toen ze net introk in haar appartement in Algiers, met daarop de tekst: ‘home is where you are’. Deze uitspraak, gekoppeld aan deze kleine beeltenis, concretiseert de gehele tentoonstelling. De ontreddering en chaos die door de hele tentoonstellingsruimte galmt, wordt hier ingetoomd en tot rust gemaand. ‘Home is where you are’ als een kleinood, een lichtje in de duisternis. 

De solotentoonstelling Barzakh van Lydia Ourahmane was te zien van 21 mei t/m 18 september 2022 in S.M.A.K. Gent

Mirza Bruggenwert woont, studeert en schrijft in Gent