De meeste tijd der mensheid is men het erover eens geweest dat architectuur de koningin der kunsten is. Andere disciplines (dans, theater, muziek en beeldende kunst) konden slechts hopen op een plekje in het ideeënprogramma waarvoor de architect de ruimte creëerde én waarvan hij de inrichting deed.

Gebouwen zijn van alle tijden en dat komt door het simpele feit dat mensen niet zonder onderkomen kunnen. Een analytische blik op gebouwen leert dat elke hut en tempel ook ideeën onderdak geeft. Meestal wordt je er niet vrolijk van. Langs de snelweg verrijzen steeds meer ongenaakbare kantoorkolossen – spiegelend sluiten ze buiten wie er niets te zoeken heeft. En op de mooiste locaties van onze steden staan musea als metalige fortificaties – binnen is Kunst, buiten niet. Als schuim omgeven shantytowns de steden, steeds vaker ook in het rijke westen. Het sluiten van de ogen of de andere kant op kijken benadrukt steeds voor even een soort van schuldgevoel.

Marjetica Potrc is architect van origine en als kunstenaar gedreven door de notie dat architectuur de meest duurzame taal is waarin het menselijk lichaam omsloten wordt. In De Appel zijn de resultaten te zien van haar studies naar vormen van architectuur waarbij individuen zich een omgeving en een onderkomen scheppen, zonder onderhevig te zijn aan opgelegde (architectonische) canons en programma’s. Ze is op zoek gegaan naar waardevolle oplossingen die verscholen zijn in hutjes van bierkratten en golfplaten, in bewoonde stapelingen die de zwaartekracht op berghellingen tarten en in nieuwe structuren die stedelijke restruimtes doorvezelen. Het waardevolle geldt voor individuen of organisaties die óók op zoek zijn naar alternatieven voor bestaande economische, sociale en ecologische structuren.

Volgens Potrc zijn dergelijke vondsten alleen mogelijk als je deze bouwsels op een nonjudgmental manier bekijkt. Dat is alweer zo’n engels woord dat lastig, precies en mét behoud van connotaties, te vertalen is in het Nederlands. Een poging is: niet-oordelend, maar eventueel wel beoordelend, kijkend-analyserend; niet-toetsend aan een eigen (of aangehangen) systeem van normen en waarden – dus in elk geval niet veroordelend. Wat te zien is op de tentoonstelling in De Appel, is kraakhelder – niet sloeberig en zorgelijk. Potrc kan het anders denken en anders leven – zoals ze dat heeft aangetroffen – weergeven als een nieuw bouwsel dat heldere architectonische taal spreekt. In een zaal staan kolommen van blokken cement en metalen palen en rekken, geschraagd door en overkapt met plastic, hout, gasbetonnen blokken en restanten baksteen, vaak in felle kleuren. Er zijn ruimtes voor verschillend gebruik; publiek – halfpubliek – besloten, welke optisch benadrukt worden door sanitair en satellietschotels die als aangroeisels het gebouwtje completeren.

De architectuur wordt gefundeerd door ferme grondbeginselen, bijvoorbeeld geformuleerd door Vitruvius: “Bouwkunde bestaat uit ordening, schikking, harmonie, evenwichtige verhouding, decor en economie. (…) Tekeningen [ontwerpen] zijn het resultaat van denkwerk en creativiteit. (…) Denkwerk is de geestesarbeid met studie, ijver en onvermoeibaarheid om een gestelde opdracht met voldoening te realiseren. (…) Creativiteit is het verhelderen van duistere problemen en met flexibele geestkracht oplossingen voor iets nieuws ontdekken.” Deze regels, breed nagevolgd sinds de Renaissance, hebben aan de wieg gestaan van de uitzonderlijke positie van de architectuur in onze samenleving.

Potrc staat als architect en beeldend kunstenaar midden in de actuele discussie waarbij dat oude onderlinge verband tussen architectuur en de andere kunsten weer erg vaak ter sprake komt. Met materialen die verwijzen naar de shanty-towns en favelas bedrijft ze bouwkunst die bovengenoemde oude regels hanteert, al legt ze daarbinnen eigen accenten aan. Het bouwsel is vooreerst het resultaat van denkwerk en creativiteit dat ze al onderzoekend heeft aangetroffen bij anderen. Hier dus mensen die leven in wat ze wil beschouwen als de vrijplaatsen van onze maatschappij. De daarbij getoonde afwezigheid van de klassieke (gebruikelijke en voor de hand liggende) beelden van ‘harmonie’, ‘decor’ en ‘evenwicht’ is deel van een Urban Growings statement. Binnen Vitruvius’ bouwwerk van de architectuur wordt door Potrc het primaat gegeven aan ‘het verhelderen van duistere problemen’. Dat wil voor haar zeggen: het met een lichtje zoeken van de individuele vrijheid die een ondergronds of perifeer bestaan leidt in die maatschappelijke vrijplaatsen. En als daar ‘flexibele geestkracht en oplossingen voor iets nieuws’ aangetroffen worden, dan kan daar een vertoning van georganiseerd worden.

‘De Appel’ als kunstcontext waar het resultaat van haar case studies wordt binnengebracht is onvermijdelijk óók een programmatische omgeving. Door Potrc’ bouwkunst binnen de muren te plaatsen wordt De Appel (inclusief haar programma) veranderd in een vrijplaats (of bevestigd als zodanig) en daarmee de kunst evenzo. Door denken te verbeelden als een bouwsel en te tonen in een expositie wordt de vrijheid en de kracht ervan geconsolideerd. Als het ware veilig gesteld in het warmhartig ‘milieu’ van de beeldende kunst, dat op dit moment, hoe toepasselijk voor De Appel, ook kwetsbaar en dus leergierig is. Het gevaar is dat het nieuwe en het andere, zoals zo vele keren eerder is gebeurd, door ‘gebruik’ in instellingen en instituten – gesmoord wordt en daardoor haar kracht en richting kwijt raakt. Op de tentoonstelling zijn ook getekende tussenresultaten van haar case studies te zien. Voor een Nederlander is het wel frappant dat daar ook het megawoningbouwproject IJburg bij Amsterdam voorkomt als relevant voor een studie naar nieuwe denkwijzen. Het modieuze hedendaagse bouwen aldaar hanteert het theoretisch ideaal dat mensen mogen, willen en kunnen meedenken over de bouwwijze en indeling van hun toekomstig huis en omgeving. Of dat vergelijkbaar is met wat de anarchie van shanty-towns in Caracas oplevert? De snelheid waarmee de Nederlandse bouwwereld en architectuur structuren en methoden heeft ingericht, waarmee het zegt de verlangens van ‘het individu’ te willen honoreren is in elk geval verbazingwekkend. De Nederlandse Utopie is mogelijk reëler voor nonjudgmental buitenlandse kunstenaars?