Bij het woord ’toekomst’ hoort een voorspelling, maar zodra we dingen bedenken die in de toekomst plaats zouden kunnen vinden, bestaan ze al, zij het in onze gedachten. Dit doet denken aan de film Horizons Behind uit 1963, waarin de hoofdpersoon, Lara, op weg is; waar naartoe, dat blijft de hele film onduidelijk. We zien haar steeds in een ander motel, waar ze koffie drinkt en toast met eieren eet: ‘Sunny side up, please. Keep the sunny side up!’
In één van de laatste scènes praat ze met een vreemdeling. Ze vertelt hem over haar toekomstverwachtingen. Op het moment dat ze dat doet, zien we haar verwachtingen op het scherm waargemaakt worden: vrouwen in metallic pakjes in een kantoorachtige setting, ruimteschepen, megasteden op de maan… De vreemdeling geeft haar het volgende antwoord: ‘There’s nothing left to invent anymore, Lara. Everything has been invented already.’ Wanneer de vreemdeling dit zegt, zoomt de camera in op de verschrikte ogen van Lara. Ze kijkt zoals het gemiddelde meisje in een horrorfilm kijkt, wanneer ze het lijk aantreft in de gangkast. Die blik is onvergetelijk. Komt de schrik van het karakter Lara, of is het de schrik van de actrice zelf, die zich ineens beseft dat ze voor eeuwig in een film vast kan blijven zitten, wanneer deze al te bekend wordt? Zal alles altijd hetzelfde blijven?
Lara’s verwachtingen blijken niet reëel. Ze sprak in Horizons Behind over het jaar 2000, maar niets ervan is werkelijkheid geworden. Haar toekomstbeeld bestaat – het staat immers op film – maar het blijkt meer beeld te zijn dan toekomst. Wat moeten we met een toekomst die in feite slechts tot het verleden lijkt te behoren? Bestaat de gedroomde toekomst dan nog wel? En zo niet: slaat het idee ‘we hebben geen toekomst’ niet al onze verwachtingen bij voorbaat dood? De titel van de groepstentoonstelling The Future that Was in Smart Project Space, samengesteld door kunstenaar Gabriel Lester, suggereert in ieder geval iets dergelijks. Mochten we de verschillende manieren waarop de toekomst voorspeld kan worden indelen in beter, slechter, of hetzelfde, dan neemt deze tentoonstelling het laatste standpunt in: de toekomst is circulair, het is een teruggang naar het verleden.
Deze circulariteit keert in de tentoonstelling in verschillende werken terug. Het lukt Sisyphus in Marcel Jankovics’ (1941) gelijknamige animatie eindelijk om zijn steen de heuvel op te rollen. Aldaar aangekomen, rent hij na een kort uitrusten weer naar beneden, om een volgende steen de heuvel op te rollen. Terug bij af, of: verspilde moeite. In The Oracle van Pedro Barateiro (1979) heeft het orakel de vorm van een oroborus, een slang die in zijn eigen staart bijt. Opnieuw is er sprake van een cirkel. In Zoro Feigls (1983) A Long and Winding Road to Nowhere in Particular wordt een ronde strook plastic eindeloos verbogen. Steeds een andere vorm, die uiteindelijk toch hetzelfde blijft. De toekomst, zo lijkt de curator met deze werken te suggereren, is een cirkel die onherroepelijk steeds weer terugkeert op hetzelfde punt. Als dat zo is, wat bevindt zich dan in de holte van de cirkel? En erbuiten?
Je kunt je in het uiterste geval afvragen of Lester de tentoonstelling wel had moeten maken, wanneer hij gelooft in zijn eigen cirkelredenatie. In de toekomst die het verleden is, is alles immers al een keer gemaakt. Maar als de betekenis van de tentoonstelling als geheel ligt in het beschouwen van de cirkel, betekent het dat de tentoonstelling zelf buiten deze cirkel valt. Zijn er dan wellicht nog meer dingen die erbuiten vallen?
Ik moet denken aan die keer (in de toekomst), dat ik een vreemdeling tegenkwam in een motel (langs de weg), en hem vertelde over de toekomst van zijn eigen film, waar niemand ooit van gehoord scheen te hebben. Niets. Nul. Hij zei (hij zou zeggen): ‘Everything has already been invented. But Lara’s dead. She never watched you watching her on film. If time would be going round, (hoe wist hij nou van de rondgaande tijd?), couldn’t it be egg-shaped? An egg that was round ’n round ’n round as well, until you ate it. (In a motel perhaps, while you are on your way to something unknown)?’
