Tempelhof, navel van Berlijn

Angelique Spaninks

Het moet één van Hitlers grootste dromen geweest zijn: een vliegveld als een immense fabriek waar jaarlijks niet enkele duizenden, maar miljoenen mensen af en aan vliegen. Een droom die hij in de jaren dertig bijna verwezenlijkt zag op Tempelhof, het vliegveld van Berlijn. Gigantisch is het monumentale bouwwerk dat de Nazi’s vanaf 1937 lieten verrijzen op de plek waar voorheen militairen exerceerden en Zeppelins opstegen. En ondanks de vele bombardementen op de Duitse hoofdstad overleefde het Tempelhofcomplex de Tweede Wereldoorlog nagenoeg ongeschonden – niet in het minst omdat de Amerikanen en Britten wel inzagen dat dit vliegveld uniek in zijn soort was en een blauwdruk voor de toekomst van de luchtvaart bood. Maar niet alleen voor de luchtvaart ook voor Berlijn zelf bleek Tempelhof eind jaren veertig een navelstreng. Toen de Russen de stad in 1948/49 omsloten met een ijzeren gordijn zetten de Amerikanen via Tempelhof een luchtbrug op die gedurende elf maanden de anderhalf miljoen inwoners van de stad van de broodnodige eerste levensbehoeften voorzag.

Een ode aan Berlijn is dan ook al gauw een ode aan Tempelhof. Vandaar dat kunstenaar/ muzikant Tom America en multimediakunstenaar Rob Moonen dit vliegveld, waarop een belangrijk stuk geschiedenis van de twintigste eeuw is geschreven, als uitgangspunt voor een samenwerkingsproject namen dat moet resulteren in zowel live performances als een DVD. "Als een soort Christo’s annexeren wij dit machtige bouwwerk", aldus America. Performances en DVD staan gepland voor september dit jaar. Nederland is dan net voorzitter van de EU. Voor beide kunstenaars is Berlijn de belichaming van de Europese gedachte – "één van de grootste littekens van de twintigste eeuw maar inmiddels ook de plek waar die ene Europese toekomst zich lijkt samen te ballen". Hoewel veel plaatselijke kunstenaars daar heel anders over lijken te denken, getuige de laatste Berlijnse Biënnale, is America dan ook vol overtuiging van de bruisende overlevingskracht van de Duitse hoofdstad. Bovendien wil het toeval dat in diezelfde maand september Tempelhof definitief sluit; dat wil zeggen de landingsbanen. Het monumentale bouwwerk blijft, is het niet ter nagedachtenis aan de megalomane Nazi bouwkunst dan is het wel als herinnering aan de luchtbrug.

Toch hoeven belangstellenden niet tot september te wachten om zicht te krijgen op hoe America en Moonen Tempelhof nog eenmaal artistiek tot leven wekken. Om hun project zo interactief mogelijk te maken en al in een vroeg stadium naar buiten te brengen, onderhouden zij de website www.inberlin.nl. Daarop valt het hele proces van de totstandkoming van het multimediaproject minutieus te volgen – in beeld, geluid en middels een logboek. Jammer is dat de site nog niet helemaal optimaal functioneert (de filmpjes en muziek zijn moeilijk te openen en het logboek is nogal wijdlopig). Meer focus op de details van het project, de samenwerking en de interactie tussen beeld en geluid zou de site niet alleen toegankelijker maken maar ook meer toegespitst op waar het eigenlijk om gaat: het op beeldende en muzikale wijze verhalen van een wezenlijk stuk westerse geschiedenis. Desalniettemin is het interessant te lezen welke contacten de kunstenaars aanboren, welke bronnen en techniek ze inzetten, hoe zij daar vaak ook zelf nog volop mee experimenteren en hoe ze ieder op hun eigen spoor toch naar een gezamenlijk eindproduct toewerken.

Het initiatief voor het kunstproject Tempelhof ligt bij Tom America. Vanuit zijn liefde voor ‘lappendeken Europa’ en als tegenwicht tegen de eenvormigheid van de Amerikaanse cultuur maakte hij al eerder odes aan diverse steden, van Tilburg (woonplaats van beide kunstenaars) en Amsterdam tot Oostende/Dover en Siena. Voor die odes gaat America op jacht naar wat hij ‘de poëzie van gewone mensen’ noemt. Daartoe verzamelt hij verhalen van met name ouderen, mensen die de geschiedenis ter plekke geleefd hebben. Zij weten de sfeer van wat voorbij is vaak haarfijn en heel ontroerend in woorden terug te halen; woorden waar America vervolgens een betekenisvol ritme onder weet te leggen. Naast de compositie zoekt America de laatste jaren echter ook steeds vaker een beeldende bijdrage. Zo maakte Henk Hofstede van de Nits in 1999 de filmbeelden bij America’s ode aan Amsterdam die hij ‘Water’ doopte. En voor Siena nam America het oude fresco van Ambrosio Lorenzetti, over de gevolgen van goed en slecht bestuur, als uitgangspunt. Nu is echter de beurt aan kunstenaar Rob Moonen, die zelf ooit een jaar in Berlijn woonde en werkte, om zijn visuele interpretatie te laten samensmelten met de ‘ritmische poëzie’ van America. Dat dit alles uiteindelijk een drieluik zal gaan opleveren waarin allereerst de vooroorlogse betekenis van Tempelhof aan de orde komt, dan de oorlog en de daarmee gepaarde gaande angst van de Berlijners een plek krijgt en tot slot de Amerikaanse luchtburg en de huidige betekenis van Tempelhof aan bod komen staat vast. Maar hoe dit er uiteindelijk werkelijk uit gaat zien wordt pas de komende maanden duidelijk – eerst op de site en tot slot live en op schijf.

TEMPELHOF, Tom America, Rob Moonen

www.inberlin.nl