Op een strook groen gras, naast een flat in een van de buitenwijken van Haarlem, staat een bronzen paddenstoelwolkje. Het beeld reikt nauwelijks tot mijn schouder. Het kleine formaat doet niet direct denken aan de rijzige wolkvorm die ontstaat na een nucleaire explosie, en toch is het voor mij onmiskenbaar: een bollende kop op een serpentachtige kolom van rook. Een moment dat slechts enkele seconden bestaat, gevangen in brons.
Anno Dijkstra’s Dislocation III is een verrassend ontwapenende ontmoeting met het iconische beeld dat de Koude Oorlog domineerde. Alles is er een beetje vreemd aan, van de voor sculptuur tot de grootte en de locatie. Het werk speelt in dat opzicht sterk met de overheersende associaties van de paddenstoelwolk: grootsheid, geschiedenis, fotografie.
‘Wherever nuclear events occur, photographers are present’, schrijft kunsthistoricus John O’Brian. Voor de eerste nucleaire test explosie in juli 1945 stonden niet alleen wetenschappers en militair personeel, maar ook fotografen klaar in de frisse ochtendlucht van New Mexico in de Verenigde Staten. De explosie en alle gebeurtenissen eromheen werden uitgebreid vastgelegd en gearchiveerd. Toen de Amerikanen vervolgens slechts een kleine maand later twee atoombommen op Japan gooiden, waren er wederom fotografen aan boord van de B-29 bommenwerpers. Zij legden niet de verwoesting van Hiroshima en Nagasaki vast – die foto’s bleven zoveel mogelijk onder embargo, zodat de publieke moraal hoog zou blijven – maar juist de paddenstoelwolk. Vooral de foto van de wolk boven Nagasaki zou razendsnel de wereld rondgaan in kranten en tijdschriften, en het beeld staat sindsdien in ons collectieve geheugen gegrift.
De foto blijft tot op de dag van vandaag circuleren. In een van de laden van mijn bureau ligt een vreemdsoortig souvenir, meegebracht uit Nagasaki in 2018. Het is een kaartenmapje met daarop de tekst ‘Disastrous scenes of Nagasaki collapsed by the A-Bomb explosion.’ Prominent voorop weer die wolk. Wijdverspreide foto’s van de grootste, hoogste, breedste paddenstoelwolken, gemaakt tijdens de vele nucleaire testen die de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie uitvoerden, waren een cruciaal onderdeel van de wapenwedloop na 1945. Het waren altijd beladen, ideologische beelden, sublieme clichés van technologische vooruitgang en onvoorstelbaar militair vermogen. Tegelijkertijd, zoals het kaartenmapje ook illustreert, transformeerde de paddenstoelwolk in een consumeerbaar spektakelstuk, met foto’s op ansichtkaarten, in advertenties en speciale fotoalbums, die de effecten van kernwapens op veilige afstand leken te plaatsen. Met de daadwerkelijke wolk hadden de foto’s vaak nog maar weinig te maken. Op abstracte wijze impliceert de paddenstoelwolk militair geweld, maar ontneemt hij tegelijkertijd vooral ook het zicht daarop. De paddenstoelwolk is puur beeld geworden. De flits van de camera stelt de explosie centraal, maar wat er daarna gebeurt, zien we niet.
Dijkstra’s Dislocation III bevraagt die vluchtigheid en spektakelzucht waarmee de paddenstoelwolk meestal geassocieerd wordt. Dat ligt allereerst in de keuze voor sculptuur. Waar foto’s als snapshot vooral de kortstondigheid van de wolk benadrukken, bestaat de paddenstoelwolk in brons en geplaatst op een sokkel voor eeuwig. De plaatsing van het werk in de openbare ruimte versterkt deze uitgestrekte tijdsdimensie: de inwoners van Haarlem komen Dislocation III steeds maar weer tegen, gewoon in hun voortuin. De titel van het werk verwijst al naar deze ruimtelijke en historische verschuiving; het beeld is onderdeel van een serie sculpturen waarmee Dijkstra de snelheid van moderne media onderzoekt. Het gaat in dit specifieke werk echter om meer dan het moment van reflectie voor de kijker te verlengen. In Dislocation III is de paddenstoelwolk niet langer ‘toen’ of ‘elders’; het wordt juist een structureel onderdeel van het alledaagse leven.
Daarmee lijkt het wellicht of Dijkstra tegenstellingen opzoekt. Het gebruik van kernwapens wordt immers gezien als uitzondering, als een vorm van extreem oorlogsgeweld die slechts twee keer eerder heeft plaatsgevonden. Maar de locatie van Dijkstra’s werk verwijst ook naar het feit dat, terwijl de woonwijken in Haarlem en de rest van Nederland werden opgebouwd in de jaren 1950 en 1960, honderden nucleaire explosies plaatsvonden in de bewoonde woestijnen van Kazachstan, Algerije, Australië, de Marshalleilanden en de Verenigde Staten. Explosie als achtergrondruis, radioactieve fall-out als regenbui. Militaire wetenschap en technologie als bescherming voor het nieuwe thuis. Dat gebeurde toen, maar het is ook nog steeds nu. De vernietiging, straling en dreiging van deze testen hebben blijvende sporen nagelaten in de bodem, op lichamen en gemeenschappen. Dislocation III maakt dit alles niet per se zichtbaar. Echter, balancerend op de grens tussen toen en nu, hier en daar, vergankelijkheid en blijvend, alledaags en extreem, geeft Dijkstra’s sculptuur een soort van ‘wolkigheid’ terug aan de paddenstoelwolk. Wolken transformeren, vormen het landschap. Ze komen van ver of ontstaan dichtbij, nemen wat mee en laten wat achter. Ze kunnen dreigend zijn, of lieflijk. Maar we kijken steeds opnieuw naar de lucht, proberen wat we daarin zien steeds opnieuw te duiden. Ze beïnvloeden de ritmes van onze dagen. Wolken nodigen uit tot dagdromen. Dijkstra’s paddenstoelwolkje doet voor mij hetzelfde door de paddenstoelwolk niet naast, maar midden in het alledaagse leven te plaatsen. Het is daarmee een uitnodiging om ons tot het fenomeen van de paddenstoelwolk te blijven verhouden. Wellicht dat we dan ook het artificiële ecosysteem dat deze wolk geproduceerd heeft wat scherper kunnen zien.
Ruby de Vos schrijft, cureert en doceert aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze doet onderzoek naar nucleaire esthetiek in Nederland na 1990.
