Ontroering is meer dan het weten

Jaap Röell
Barteld, VISSEN, 2008

Zonder de tomeloze inzet van Thom Mercuur was er geen Museum Belvédère bij Heerenveen geweest. Hij heeft, gesteund door velen, ervoor gezorgd dat deze architectonische kijkdoos, dwars over het verlengde Canal Grande van het landgoed Oranjewoud heen, in de herfst van 2004 werd geopend. In 2006 werd het ontwerp van architect Eerde Schippers zelfs door de Bond van Nederlandse Architecten uitgeroepen tot Gebouw van het Jaar.

Mercuur heeft als eerste directeur en conservator een verzameling werken van Friese moderne en hedendaagse kunstenaars bijeen gebracht, hoofdzakelijk schilderkunst. Zij hebben gemeenschappelijk dat zij het licht proberen te vangen, de ruimte, de melancholie van het land dat overgaat in zee en weer land wordt. Die eeuwige cyclus van de herhaling die nooit hetzelfde is. Mercuur beperkte zich in zijn aankopen niet tot Friese kunstenaars, maar verwierf werken van vele binnen- en buitenlandse kunstenaars met een verwante thematiek, veelal landschappen met een expressionistische ondertoon. Museum Belvédère is zeker geen provinciaals museum geworden.

In 2008 nam Mercuur afscheid en werd uitgever. Nu, ter viering van het eerste lustrum van het museum, toont hij nog eenmaal zijn persoonlijke keuze in de tentoonstelling Eb & Vloed. Het is een poëtische tentoonstelling geworden over duinen, strand, vogels, havens en vissen. En over de zee, die het daglicht vasthoudt tot lang in de avond. Bij de keuze van Mercuur is uitleg overbodig. Het is duidelijk genoeg waar de tentoonstelling over gaat: de onbenoembare schoonheid van het verstilde dat ontroert. Stel je eens voor dat Giorgio Morandi in plaats van zijn bekende stillevens van flessen en potjes op tafels zeegezichten had geschilderd. Zoiets.

Het schilderij Strand en Zee uit 1925 bijvoorbeeld, van de Amsterdammer Johan van Hell (1889-1952), komt daar dicht bij in de buurt: gedempte tonen met drie banen blauwgrijs getinte lucht en schuin weglopende blauwbruine stroken zee en strand. Een leeg strand en een kalme zee, waartussen het water in getijden oneindig heen en weer beweegt. Ook zijn er dertien recente abstracte werken van de Zeeuw Dave Meijer (1955) in de tentoonstelling opgenomen. Ondanks hun abstractie tonen deze relatief kleine olieverfschilderijen een enorme ruimtelijkheid. Met een enkele streek van een grove kwast worden grenzen aangegeven. De horizon verandert daarmee in ‘horizee’, om met schrijver Hafid Bouazza te spreken, of in ‘horiland’. Deze werken sluiten naadloos aan op de thematiek van Strand en Zee van Van Hell. En daarmee in de opzet van de tentoonstelling, die ook over kijken en zwijgen gaat. Hier geen theoretische beschouwingen, geen ‘weten’ dat op de kunst wordt geplakt. Gebeurde dat maar meer, denk ik dan: kijken en zwijgen. Deze tentoonstelling dwingt daar toe. Zoals het gehele gebouw dat doet, geplaatst in en kijkend over het Friese land.

Barteld Evenhuis, kortweg Barteld (1956), is één van de voor mij onbekende kunstenaars in de tentoonstelling. Hij dwong zichzelf bewust te kijken toen hij zich vorig jaar een straf regime oplegde om elke dag tenminste twee aquarellen te maken van het uitzicht uit het keukenraam. Een studie in het kijken naar het nieuwe in het alledaagse. Dat bleken subtiele wijzigingen in het licht van de verte, want Barteld woont in het gehucht Lioessens in Noordoost Friesland, tegen het Lauwersmeer aan. Ik zie hem zo voor me, zoals hij daar gezeten heeft, zwijgend en kijkend uit het keukenraam, terwijl de tijd in wisselende kleurvlakken werd gevat.

Barteld schildert bovendien veel vissen. Zo zweeft er langzaam een school voorbij in het werk Vissen, voelbaar bijna, met de eb en de vloed van de voormalige Lauwerszee. Iedereen ziet dat het vissen zijn, in al hun eenvoud en rechtlijnigheid. ‘Ontroering is meer dan het weten’, zei Mercuur eens in een interview. Het vat de teneur van zijn afscheidstentoonstelling kernachtig samen. Eb & Vloed toont immers aan dat het beantwoorden van het waarom van kunst niet altijd nodig is.

EB & VLOED
Robert Zandvliet, Alex van Warmerdam, Jan Roos, Dave Meijer, James Ensor, Théo van Rijsselberghe, Constant Permeke, Krin Rinsema, Theo van Doesburg, e.a.
19 december 2009 t/m 7 maart 2010

Museum Belvédère
Oranje Nassaulaan 12, Heerenveen – Oranjewoud

Johan van Hell, STRAND EN ZEE, 1924