In de tentoonstelling Immortality onderzoekt curator Fatos Üstek hoe alledaagse gebruiksvoorwerpen en gebouwen het stoffelijk product zijn van tradities, gewoonten en opvattingen in een samenleving. In hun vormentaal zitten codes verstopt die getuigenis afleggen van een collectieve identiteit. Wanneer de achterliggende ideologieën verdwijnen en opvattingen veranderen, ‘leven’ deze objecten voort en laten een blauwdruk achter op het dagelijkse bestaan. “Immortality verhoudt zich tot het voortleven van subjectieve waarheden in een collectief geheugen. En hoe gemeenschappen daarmee hun bestaansrecht creëren.” Aldus de korte wandtekst bij de entree van de tentoonstelling.
Bij binnenkomst van de tentoonstelling is de fotoserie 06 Collection van Antje Peters het eerste waar ik tegenaan loop. De foto’s tonen relatiegeschenken, afgebeeld tegen een zwarte achtergrond, in een propere catalogusstijl. Balpennen, agenda’s, stropdassen, schrijfblokjes en koffiekopjes: de degelijke vormgeving en kleurige logo’s zijn onmiskenbaar. Met name overheidsinstellingen proberen hiermee een vriendelijke uitstraling te vestigen en hopen ver door te dringen in onze alledaagse beslommeringen.
In 06 Collection komt echter vooral de gezapige eenvormigheid van deze identiteitsdragers naar voren: KLM, KNMI, het Openbaar Ministerie of het Ministerie van Binnenlandse Zaken, allen drukken zich uit in een tamelijk onspectaculaire vormentaal. Antje Peters maakte de serie Collection voor een publicatie over de oude huisstijlen van Nederlandse ministeries. In 2008 hebben deze overheidsinstellingen allemaal één algemeen logo gekregen, ontworpen door Studio Dunbar. De oude logo’s blijven hun boodschap levenslang uitzenden. Tevergeefs, want hun gemeenschap heeft nu een nieuwe identiteit.
De Zweedse kunstenares Carla Åhlander maakte een serie foto’s van wachtkamers in Berlijnse gemeentehuizen. Wederom staan hier de stoffelijke restanten van het gebruik door mensen centraal. De kille, lege ruimtes lijken te wachten op wachtenden. Ze zijn zo herkenbaar dat ik me de sfeer kan voorstellen wanneer tientallen mensen, zittend op de plastic stoeltjes met een nummertje in de hand, geduldig hun beurt afwachten. Het is een gedragsformule die iedereen kent en waaraan iedereen zich houdt, hooguit hopend dat het ditmaal sneller zal gaan dan de vorige keer. Carla Åhlander’s foto’s tonen de neutraliteit en de saaiheid van deze plekken, waarin we vele uren van ons leven kunnen doorbrengen.
Ook in het werk van Elian Somers staan neutraliteit en eenvormigheid van de door de overheid gecreëerde objecten centraal. Border Theories – Kaliningrad 2009 is een stapel losse foto’s waar je als bezoeker zelf doorheen mag bladeren. De afbeeldingen tonen het met ‘plattenbauten’ volgebouwde centrum van Kaliningrad. De flats zijn de ultieme uiting van de communistische ideologie. Tegenwoordig worden ze vooral verketterd om hun koude uitstraling en lelijkheid, maar de bewoners van Kaliningrad hebben hier geen boodschap aan, zij zullen nog jarenlang in hun kleine prefab appartementen blijven wonen.
Veel kunstenaars hebben zich in de afgelopen jaren voor de bouwstijlen van ex-communistische steden geïnteresseerd en in die zin zijn de foto’s van Border Theories – Kaliningrad 2009 niet echt vernieuwend, maar in de context van de tentoonstelling komt de serie goed tot zijn recht. De foto’s laten zien hoe bepaalde sociale systemen juist door de overlevering van objecten of gebouwen behouden blijven. Zelfs als de politieke koers, die eraan ten grondslag ligt, allang gewisseld is. De ‘plattenbauten’ zijn dus niet alleen zelf onsterfelijk, maar verlenen een bepaalde onsterfelijkheid aan de ideologie die eraan verbonden is. En zo vormen de gebouwen tegelijk een verstoffelijking van het collectieve geheugen.
Whiteout I en Blackout II zijn sculpturen die Bettina Pousttchi maakte van omgebogen dwanghekken. Ook dwanghekken zijn deel van onze collectieve vormentaal. Ze drukken orde, structuur en autoriteit uit en zorgen ervoor dat massale bijeenkomsten letterlijk in goede banen worden geleid. Echter, hier lijken de scheidingslijnen te zijn overtreden en de macht te zijn ondermijnd. Het geweld en de agressie waarmee dit gepaard ging heeft de expressie van het hekwerk voorgoed veranderd. Het resultaat is chaos, maar wel chaos in een prachtige sculpturale vorm.
Blackout II is in de tentoonstelling gecombineerd met het videowerk Line, dat ook van Bettina Pousttchi is. In de twee minuten durende loop zoomt de camera in op een witte, doorlopende scheidingslijn op een geasfalteerde weg. Aan weerszijden lopen militairen heen en weer alsof ze de lijn bewaken. De beelden zijn gemaakt tijdens een protestmars, die dankzij de talrijke inzet van de politie, vredig verliep. Waar in Blackout II de grenzen hopeloos zijn overschreden, wordt in Line de scheidingslijn met extra mankracht en autoriteit bewaakt.
De tekst “YOUR MIND IS MY REVOLUTION” is door Iddo Devrijn als dia op de muur geprojecteerd. Op zichzelf heeft het werk hooguit de kracht van een vluchtige ‘oneliner’: het effect is direct, maar tevens binnen een paar minuten vergeten. In de context van deze tentoonstelling krijgt het statement echter een nadrukkelijke politieke lading. De inhoud kan zowel optimistisch als verontrustend worden opgevat. Optimistisch omdat het spreekt over verandering, verontrustend vanwege de toon van indoctrinatie. Zijn gedachten niet de plek waar een mens het meest vrij en autonoom kan zijn? Daar waar hij het minst tot onderdeel van een collectief wordt gereduceerd?
De kracht van Immortality zit hem vooral in de coherentie tussen de getoonde werken, zowel inhoudelijk als stilistisch. Dit is te danken aan de goede keuzes van curator Fatos Üstek, die met minimale uitleg en een klein aantal kunstwerken een complex verhaal vertelt. En daarbij tevens genoeg ruimte laat voor eigen interpretatie van het publiek.
IMMORTALITY. SUSTAINING THE PRESENT, THE PAST, THE FUTURE
Carla Åhlander, Iddo Drevijn, Antje Peters,
Bettina Pousttchi, Elian Somers
21 januari t/m 8 maart 2009
Tent.
Witte de Withstraat 50, Rotterdam
Fatos Üstek (1980) is de tweede deelnemer van het Tent. Young Curator programma. In het kader van dit programma organiseert Üstek op vrijdag 13 februari een filmavond waarin het genre van de vampierfilm centraal staat. Op vrijdag 27 februari organiseert zij een avond met lezingen van o.a. Museum of Nonparticipation (Karachi), :mentalKLINIK (Istanbul), Zeynep Tul Sualp Akbal (Istanbul).
Daarnaast is Üstek editor van haar eigen tijdschift NOWISWERE.
