De dagelijkse realiteit is niet altijd zo simpel als het lijkt. Elke situatie waarin wij ons begeven en elke handeling die wij verrichten, worden in grote mate bepaald door een set van ongeschreven regels die onze gedragingen en reacties vormgeven. De maatschappij heeft een onontkoombare regulerende werking, maar hoever deze invloed gaat, blijft in het ongewisse. Dirk van Lieshout zoekt momenten op waar deze regulering zich op subtiele wijze openbaart en bouwt ze uit tot situaties waarin deze zich op speelse wijze door de toeschouwer laat ontdekken. De ogenschijnlijke vanzelfsprekendheid van de alledaagse werkelijkheid wordt in Van Lieshouts handen omgevormd tot absurde situaties. In zijn videowerken bevestigen karakteristieke typetjes hun rollenpatroon maar al te duidelijk, in ruimtelijke installaties speelt de toeschouwer zelf de belangrijkste rol.
Het zijn uitstapjes naar de supermarkt, de verworven acceptatie van een jonge kunstenaar in een expositieruimte of een wandeling langs het IJ die de bron vormen van zijn werk. Welk onderwerp Van Lieshout ook aanpakt, het zijn altijd zaken die dichtbij zichzelf staan. Het leeuwendeel van zijn werk hangt samen met een specifieke plek waar een bepaalde ervaring heeft plaatsgevonden, die een diepe indruk op hem heeft gemaakt. Als door zo’n beleving een persoonlijke bewustwording wordt veroorzaakt, ontstaat er voor Van Lieshout een noodzaak om deze zaken tot een fysieke vorm om te buigen.
De candid camera-achtige video Frictional Mall, een samenwerking met Jetske de Boer, toont een choreografie van winkelwagens die de nietsvermoedende supermarktbezoeker letterlijk in een hoek drijft. De video toont hoe men is ingesteld op het gedachteloos omzeilen van deze dagelijkse obstakels. De irritatie die ontstaat als dit niet lukt, is zeer herkenbaar. Maar ook al is dit werk kenmerkend voor de thematiek van Van Lieshout – de conditionering van de mens – het laat meer zien dan dat. De zwierende winkelwagens kunnen gezien worden als een metafoor voor de wijze waarop de commercie de argeloze shoppers in de houdgreep neemt. Zo transformeert de in eerste oogopslag hilarische gewaarwording tot een deprimerende en haast bedreigende situatie.
Van Lieshout zoekt met humor toenadering tot het publiek, maar let er op dat dit nooit een doel op zich wordt. Hij waakt continu over de diepere gelaagdheid in zijn werk. Net zoals hij het leven zelf benadert, gebruikt hij humor als strategie. Het is een middel waarmee je het pijnlijke onder ogen kan zien en een plaats kan geven. Pas waar door de lach een rauwe zenuw kan worden blootgelegd, wordt het voor hem interessant. Achter de komische presentatie verschuilt zich een kunstenaar die met bedenkingen naar de toekomst kijkt.
Het belangrijkste uitgangspunt van zijn beschouwingen omtrent conditionering, is de wijze waarop marktwerking en overheidsregulering een verlammend effect hebben op het vrije handelen van de mens. Twee recente verblijven in Istanbul en Tokyo leverden voor Van Lieshout zeer uiteenlopende ervaringen van maatschappelijke systemen op. Waar Istanbul blijk geeft van een enorme maatschappelijke sturing vanuit religie en andere traditionele systemen, is Tokyo het toonbeeld van vooruitgang op commercieel gebied en de daarbij behorende ‘zakelijke’ overregulering. Hoewel de steden – en hun maatschappelijke systemen – tegenpolen lijken, is geen van beiden minder dwingend in het beïnvloeden van je dagelijkse doen en laten. Ervaringen als deze zijn een luxe waar je gemakkelijk als ‘outsider’ een vervreemdende situatie kunt aanschouwen. Toch zoekt Van Lieshout het voor zijn uiteindelijke werk dichter bij huis. Zelf beschouwt hij de werken die hij in Nederland heeft gemaakt als de beste. Hier word je gedwongen je eigen situatie onder ogen te zien, het is de strijd van het ‘bewustzijn’ tegen het aanvaarden van voorgeschreven normen.
In tegenstelling tot zijn video’s, die vanuit een performatieve benadering patronen van conditionering blootleggen, creëert Van Lieshout in zijn installaties een situatie waar een verscherpt bewustzijn mogelijk wordt. Eén van zijn meest recente werken Side Scan Sonar – binnenkort permanent gesitueerd aan het IJ – heeft de vorm van een enorme boei met binnenin een geluidsarchief. Het publiek kan het onderste deel betreden en de geluiden die vanuit de directe omgeving zijn opgenomen, beluisteren en bespelen. De klanken die anders aan je voorbijgaan, staan nu centraal en dit geeft een sterkere bewustwording van de omgeving. In feite is van Lieshout continu bezig zijn eigen proces van bewustwording aan te bieden aan anderen, zonder ze belerend toe te willen spreken. Hierdoor ontwijkt hij handig het ‘stating the obvious’ (altijd een risico als je werkt met onderwerpen uit de alledaagsheid).
Van Lieshout creëert situaties waarbij je vanuit een soort vogelvluchtperspectief op de directe omgeving kijkt, maar waar wel vrijheid wordt geboden een geheel eigen gezichtspunt in te nemen. Hij werkt letterlijk het stramien tegen waar je gewoonlijk aan overgeleverd bent, maar ontwijkt het opzetten van een alternatief systeem dat net zo rigide is. Van Lieshout voert als het ware een losse regie over zijn publiek: hij biedt ze mogelijkheden, maar bepaalt niet het resultaat. Het toevalselement is een belangrijk aspect van zijn werk, het biedt ook voor hemzelf nieuwe inzichten over hoe men met bepaalde situaties omgaat. Van Lieshout zorgt er dan ook voor, dat hij tot geruime tijd na de eerste presentatie van zijn installaties geïnformeerd wordt over de reacties, overigens zonder er iets van te verwachten.
Door de theatrale kwaliteiten in Van Lieshouts werken lijken vroegere ambities om te acteren zich te verraden: als regisseur die de werkelijkheid ensceneert of als decorbouwer die zijn toeschouwers regisseert. Van Lieshout creëert speelvlakken waarop je, als door een filter, de realiteit anders onder ogen komt. Maar het is eigenlijk andersom. In zijn werk toont Van Lieshout een besef dat iedereen zich – op wat voor manier dan ook – in zekere mate aan een opgelegde rol overgeeft en zich laat regisseren door omstandigheden. Als kunstenaar grijpt hij in, poogt door herkenbare dagelijkse gebeurtenissen een onverwachte wending te geven, de filter van gewenning te verwijderen en de toeschouwer niet alleen bewust te laten worden van onzichtbare systemen, maar ook van het dagelijkse gebrek aan dat bewustzijn.
Dirk van Lieshout (1973, Helmond) woont en werkt in Rotterdam. Hij volgde zijn opleiding aan de Academie voor Kunst en Vormgeving in ’s Hertogenbosch (1994–1997) en De Ateliers in Amsterdam (1999–2001). Enkele van zijn recente groepstentoonstellingen zijn ADAM, SMART Project Space (2005, Amsterdam), Futureways, de Vleeshal (2004, Middelburg) en Buren, Stedelijk van Abbemuseum (2001, Eindhoven). In mei 2006 toont Van Lieshout zijn nieuwe installatie Invisible in Zaal 5 van het Haags filmhuis.