De beschaving van Het Groene Woud

Miriam Kuikman
Levi van Veluw, LANDSCAPE III (2008)

De film Een groen woud. Gezicht van een gebied van Aram Voermans (1981) / Apvis zet de toon voor Landkunst 2010. Maagdelijke herfstlandschappen zijn gefilmd vanuit een luchtballon. De film – in splitscreen – toont niet alleen deze ongerepte natuur, maar ook keurige rijen villa’s, graven op het kerkhof, wielrenners, grote veehouderijen en precies afgemeten hompen vlees in de supermarkt. In de parochie van Moergestel wordt het lichaam van Christus in perfect ronde hosties op de tongen van de kerkgangers gelegd. De kelder en tevens garage van het gebouw van bkkc, brabants kenniscentrum kunst en cultuur, op de Spoorlaan 21 in Tilburg dient als filmzaal. Net als het publiek in de ban raakt van natuurbeelden en vrolijk fluitende vogels, start er een paar meter verderop in de garage een auto en zit de toeschouwer enkele minuten in CO2-dampen. Het kon niet toepasselijker, want behalve de natuur toont Voermans in zijn film ook menselijke ingrepen, zoals strak aangeharkte achtertuintjes. Ook natuur is cultuur geworden voor de vrijetijds-consumerende mens en kan in hapklare eenheden genuttigd worden.

Het landschap van Het Groene Woud, de driehoek tussen Tilburg, Eindhoven en ‘s-Hertogenbosch, is zowel onderwerp als locatie voor de zomermanifestatie Landkunst 2010. Het natuurgebied van 35.000 hectare is in 2005 uitgeroepen tot Nationaal Landschap en is volgens de makers van de folder van Landkunst 2010 een ‘ongekende mix van natuur, cultuur en vermaak.’ Geschikt voor vermoeide forenzen, dagjesmensen en natuurliefhebbers om er even uit te zijn. Initiator voor Landkunst 2010 is het bkkc, dat voor deze zomermanifestatie zijn krachten bundelt met enkele andere organisaties. Er is een divers programma samengesteld waarin alle kunstdisciplines een eerlijk aandeel hebben. Een zomeruniversiteit biedt de nodige intellectuele verpozing. Het tweeledige startschot vond plaats in het weekend van 11 en 12 juni. Met de fototentoonstelling LAND opende op vrijdag 11 juni het gedeelte in de stad, in de expositieruimte van het bkkc. De opening ‘in de natuur’ vond de dag erop plaats op Landgoed Velder in Liempde.

Behalve het werk van Voermans bestaat de expositie in het bkkc uit foto’s van Wout Berger (1941), Paul Bogaers (1961), L.J.A.D. Creyghton (1954), Gerco de Ruijter (1961) en Levi van Veluw (1985). Een gedicht van Serge van Duijnhoven (1970) dat hij schreef bij een beeld van Creyghton is een prachtige verwoording van de overkoepelende thematiek van de expositie:
(…) Ons leven als het nieuwe land, de grond waarin het graan / nog met de hand wordt uitgezaaid. De haren op ons hoofd / zijn als het riet op de daken. Onze huid is als het barstig / leem van onze stulp. Ons vel schuurt over opgejaagde botten. / Onze stem roept op zijn mooist om hulp. Wat we zoeken / is rust, asiel in eeuwigheid. (…)

In de portretten van Van Veluw uit de serie Landscapes overwoekert de natuur, net als in het gedicht, de mens. Mossen en andere begroeiing nemen bezit van het hoofd en de schouders. Eist de natuur onze verlichte geest weer op nadat we hem eeuwenlang hebben gebruikt voor het boeken van technologische vooruitgang? Het werk van Berger toont de natuur van heel dichtbij, waardoor de organismen hun schoonheid onthullen. Maar schijn bedriegt, want deze natuur moet opboksen tegen vervuiling. De eens witte bloemen in Grave zijn een teken aan de wand: de natuur heeft hier de veldslag verloren. Op de foto’s van De Ruijter is de natuur keurig aangeharkt. Het machinaal geploegde akkerland lijkt vanuit de lucht wel een abstract schilderij van Frank Stella. Is dit nog natuur?

Als onderdeel van Landkunst 2010 zijn ook kunstwerken in de buitenlucht te bewonderen. Verspreid over het gebied zijn onder andere het Boomkompas van Mariëlle Lapidaire (1964), het Observatorium van Frank Havermans (1967) en Forward Backwards van Wineke Gartz (1968) te zien. Deze kunstenaars wonen en werken in de regio en hebben als zodanig affiniteit met het gebied. Het werk van Lapidaire bestaat uit een achtpotig kompas waarin elke windrichting verbonden is met een seizoen en boomsoort. In het midden van het kompas staat de eik, met daaromheen een bank waarop de eigenschappen van de boomtypen beschreven staan. Zo kunnen bezoekers zich identificeren met een boom uit het kompas. Is dit creatieve idee ook echt een toevoeging aan het landschap?

De opening op Landgoed Velder in Liempde was het startschot voor de zomeractiviteiten. Margriet Kemper, artistiek leider van Landkunst 2010, Helmer Wieringa, projectleider van Euro Land Art, en Steffen Maas, grafisch vormgever, verwoordden het uitgangspunt van de manifestatie: land en kunst komen samen in Het Groene Woud, want de dialoog tussen natuur en de cultuur vindt hier voortdurend plaats. Volgens de teksten van Maas, die tijdens de opening in een geruïneerde plantenkas waren geplaatst, speelt kunst de rol van katalysator tussen cultuur en natuur, ze zet aan tot denken en relativeert de stereotypen van stad en land.

De vraag is of een programma van bijeen geraapte activiteiten en kunst zonder heldere statements omtrent de natuur ook echt zal zorgen voor nieuwe belevingen van het landschap. Het gezelligheidsgehalte lijkt erg hoog. Deze manifestatie is een prachtige gelegenheid om een kritische noot te plaatsen bij de cultivering van het Nederlandse landschap, waar voor elke vierkante kilometer een bestemmingsplan is uitgetekend. De kunst in het programma van Landkunst 2010 is gebleven bij een illustratie in een natuurgebied dat vooral bedoeld is voor toerisme. Grote gebaren die zowel de dialoog als de botsing tussen natuur en cultuur blootleggen zijn er niet te vinden.

LANDKUNST 2010
Aram Voermans, Paul Bogaers, Gerco de Ruijter, Mariëlle Lapidaire, Wineke Gartz, e.a.
t/m 5 september 2010

brabants kenniscentrum kunst en cultuur i.s.m. Euro Land Art, Streekraad Het
Groene Woud, De Meierij, Streekfestival Het Groene Woud
Spoorlaan 21 i-k, Tilburg

Levi van Veluw, LANDSCAPE IV (2008), beide afbeeldingen courtesy Ron Mandos
Wout Berger, GRAVE (2007)
Wout Berger, DITCH (2005)
Wout Berger, HABITAT (2007)