In de periferie van Emmen ligt het enige werk van Robert Smithson (1938-1973) dat buiten de Verenigde Staten bewaard is gebleven. Smithson, onder andere bekend van het land art werk Spiral Jetty, deed er, in 1971 in het kader van Sonsbeek buiten de perken, een ingreep in een oude afgelegen zandafgraving en creëerde zo Broken Circle/Spiral Hill. Dit jaar wordt het 40-jarig bestaan ervan gevierd met een tentoonstelling in het CBK Emmen, de voltooiing van Smithsons nooit gerealiseerde film van het werk en een uitgebreide publicatie die in het voorjaar van 2012 zal verschijnen.

In de tentoonstelling Broken Circle/Spiral Hill Revisited is grondig te werk gegaan om de volledige context te tonen van dit kunstwerk. Schetsen, filmmateriaal en maquettes van Broken Circle/Spiral Hill zijn tentoongesteld naast vergelijkbare land art objecten en ook zijn non-site werken ontbreken niet.

De briefwisseling tussen Robert Smithson en Sjouke Zijlstra (de geoloog en toenmalig directeur van theater de Muzeval in Emmen, die de locatie voor Broken Circle/Spiral Hill voordroeg) maakt veel inzichtelijk over de praktische uitdagingen voor, tijdens, en na de realisatie van het werk.

Daarnaast is er aandacht voor de bodem waaruit dit land art werk is opgetrokken, want Smithsons interesse ging uit naar aarde, in het bijzonder naar geologie en entropie, ofwel ‘de onomkeerbare ontwikkeling van vorm naar chaos, zoals in de hele geschiedenis van de aarde te vinden is, bijvoorbeeld bij erosie en het uitsterven van diersoorten.’

Ook laat het CBK Emmen zien hoe het gedachtegoed van Smithson terug te vinden is in werk van hedendaagse kunstenaars in de gelijktijdige tentoonstelling The Ultraperiferic. Het is vooral die entropie die in de hedendaagse kunst in The Ultraperiferic zichtbaar is. In de installatie Guide to ruins in the Netherlands bijvoorbeeld, bevriest Lara Almarcegui (1972) ijzersterk het verval van menselijke bouwwerken in een reeks afbeeldingen.

Terwijl ik baad in een overvloed aan unieke bronnen en objecten rond dit werk wordt onvermijdelijk een schijnbare paradox duidelijk. Hier wordt uit behoudsoogpunt al veertig jaar ingegrepen in een werk dat is ontstaan uit een fascinatie voor entropie en geologische processen. Je zou zeggen dat het meer in de lijn van het werk en de intentie van de kunstenaar ligt om deze processen toe te laten, ook als dat betekent dat het object zou vervallen en verdwijnen.

De films die Smithson meestal maakte bij zijn andere kunstwerken zouden uiteindelijk de plaats van de (verdwenen) objecten innemen. Maar veertig jaar lang was er geen film bij dit werk in Emmen. Wel wat flarden filmmateriaal, aanwijzingen en storyboards, maar verder dan dat is de kunstenaar nooit gekomen. Twee jaar na voltooiing van Broken Circle/Spiral Hill kwam hij om bij een vliegtuigongeluk.

Inmiddels ligt het werk hier als een vreemde antenne in het landschap en verzamelt het signalen van tijdgebonden beslissingen en discussies rond verval en restauratie en over de relatie tot de omgeving. Dit is goed terug te zien in een projectie van foto’s, waarbij veertig jaar aan beelden van het werk chronologisch achter elkaar zijn gezet. Je ziet het werk bij voltooiing, verval, restauratie, onder lagen sneeuw, onder water gelopen, boven water gebracht, verstevigd met paaltjes en zo verder. Met terugwerkende kracht wordt zichtbaar hoe het werk onder invloed van behoudsbeslissingen transformeert.

Tijdens het kijken naar deze chronologische geordende beelden slaat een gedachte in. Ook de restaurerende mens is met zijn ingrepen in dit stuk landschap niets anders dan een van de miljoenen organismen die hun sporen nalaten in de aardkorst. Ons handelen behoort ook tot de geologische processen. Als organismen die inwerken op de aardkorst creëren we met Broken Circle/Spiral Hill een mysterieus fossiel in Emmen, door aarde op aarde te storten, samen te persen, te omheinen en af te graven, te beplanten en plat te trappen met onze voeten. Wij zijn in de loop der tijd onderdeel van het werk geworden. Als de hedendaagse relevantie ergens te vinden is, dan ligt die in het inzichtelijk maken van grote bewegingen. In een veranderende omgeving transformeert het menselijk handelen als een reactie op en als een onderdeel van die omgeving. Zo bekeken is Broken Circle/Spiral Hill nog steeds in ontwikkeling. In het licht van grote geologische bewegingen zijn we er zelfs nog maar net mee begonnen.

Wanneer ik mij na afloop meer verdiep in Smithsons werk, ontdek ik dat hij daadwerkelijk de mening was toegedaan dat de mens als onderdeel van de natuur meebeweegt in entropische processen. Maar deze tentoonstelling heeft me aan de hand van een enkel werk en een uitstekend beeld van de context vanzelf al tot die gedachte laten komen, zonder het uit te spellen. Ik krijg de neiging om mij weer naar Emmen te begeven en sporen in het werk achter te laten, als uitnodiging aan toekomstige restauratoren. Dit werk is nooit af. De tentoonstelling zou ook niet Broken Circle/Spiral Hill Revisited moeten heten, maar Broken Circle/Spiral Hill Ongoing. Voor wie nog een beetje invloed op de aardkorst wil uitoefenen: op naar Emmen.