Het is gewaagd: bijna tachtig zijn en jezelf blijven introduceren als ‘avant-gardekunstenaar’. Zo’n hoge leeftijd strookt niet met het clichébeeld van een vooruitstrevende bohémien. Bovendien getuigt het tegenwoordig van onbeschaamde hoogmoed deze precaire term nog langer te bezigen, laat staan op jezelf toe te passen. Maar de Japanse Yayoi Kusama (1929) draagt de titulatuur met trots. Al bijna een halve eeuw vervult zij de rol van voorhoede met obsessieve passie, zonder dat het haar veel uitmaakt wat de rest er nu van vindt – zolang de mensen maar kijken.

In de jaren zestig verwierf Kusama internationale faam en begon zij de polkadot tot haar handelsmerk te maken. In Museum Boijmans van Beuningen worden in de overzichtstentoonstelling Mirrored Years kunstwerken uit deze roerige vroege periode samengebracht met recenter werk. Ondanks de aanzienlijke oppervlakte die zij beslaat, is de tentoonstelling bescheiden van opzet. Met Kusama’s meer dan veertig jaar tellende productie was het gemakkelijk geweest te vervallen in een overdaad aan prullaria, maar gelukkig is een weloverwogen selectie gemaakt waarin het aan sleutelstukken niet ontbreekt. Zo wordt haar witte, met fallus-achtige vormen beklede roeiboot getoond. En kan de overbekende foto waarop de kunstenaar staat temidden van spiegels en oneindig herhaalde roodgestipte tentakeltjes, nu worden nagespeeld in de duizelingwekkende Infinity Mirror Room – Phalli’s Field (1965).

Kusama’s werk ontwikkelt zich niet in vernieuwing, maar in het steeds verder uitkristalliseren van een hoogst consistente stijl. Deze rigide werkwijze heeft Kusama in de veranderende kunstwereld kunnen handhaven door handig op heersende trends in te spelen, of beter: ze te vertegenwoordigen. Bejubeld door feministen en regelmatig figurerend in gortdroge Nul-tentoonstellingen, laat Kusama deze vernieuwende tendensen niet tot de kern van haar werk toe. Voortdurend blijft haar aandacht gericht op waar het werkelijk om draait: uitdijende structuren van gestippelde vormen, een verstrekkende herhaling in speciaal gebouwde spiegelinstallaties, overvolle tekenvellen of krioelende videobeelden. Door hieraan stug vast te houden, blijft Kusama voor de verschillende stromingen van de latere twintigste eeuw toch een buitenbeentje.

Dat zij geplaagd wordt door waanvoorstellingen draagt tevens bij aan het beeld van haar als ‘outsider’. Niet drammerig, maar haar psychische conditie speelt wel een sturende rol in haar werk. Love Forever (2004-2007), een serie zeefdrukken van gekmakende viltstifttekeningen, toont bijvoorbeeld direct de herkenbare werkwijze van outsider-art zoals die nog steeds in diverse klinieken wordt aangemoedigd. Repetitief, onvermoeibaar en tot in alle hoeken gevuld met patroontjes of gepriegel. Kusama vertoont bovendien een haast maniakale drang om zich op alle mogelijke creatieve domeinen te manifesteren. Met kunstwerken maar ook met haar bekroonde romans, een kledinglijn, toneelstukken en zelfs een webshop met muismatjes, bouwt ze aan een waar imperium om de buitenwereld haar hallucinatoire beelden op te dringen.

Haar aansluiting op de kunstwereld en megalomane ambities geven te denken: is Kusama voor een outsiderkunstenaar niet verdacht ‘inside’? Haar publieke handelen is volledig gecontroleerd, ze streeft er onophoudelijk naar de hele wereld haar werk te tonen en weet zich altijd in prominente artistieke kringen te bewegen. Dit laatste zeker ook door haar eigen bijdrage; op veel vlakken blijkt Kusama namelijk toch op z’n minst vooruitstrevend te zijn geweest. Ze was er in 1968 vroeg bij met provocerende happenings, maakte installaties nog voordat het woord gemeengoed werd, en zag vér voor Warhol en latere generaties omgang met massamedia als artistieke praktijk.

Ook de institutiekritiek sloeg ze niet over. In Rotterdam ligt nu een deel van de 1.500 spiegelballen van Narcissus Garden (1966), oorspronkelijk gemaakt voor de 33ste Biënnale van Venetië. Toen werden vanuit een uitgestrekt veld vol met deze ‘kogels’, geheel onaangekondigd en door Kusama zelf, exemplaren aan langslopend publiek verkocht; omgerekend slechts twee dollar voor een echt kunstobject. De organisatie was ‘not amused’ met dergelijke blasfemische commercie en verbood de verkoop. Deze actie flirt met kritische praktijken die later door Haacke en Buren geperfectioneerd zouden worden. Aan het Boijmans gaat dit nu voorbij: er wordt niks verkocht, de nadruk ligt op de sculpturale vorm van de ballen.

Dit kenmerkende accent op vorm in de tentoonstelling is geen dwaling; het sluit geheel aan bij Kusama’s recentere werk, vrij van maatschappelijke uitstapjes. Het prominent aanwezige Clouds (1999) bestaat uit een verzameling van negentien met lucht gevulde zakken. Onderop zwart, vervagen de grote kussens naar boven toe in een zacht wit. De installatie neemt veel ruimte in, maar is daarbij het minst flamboyant. Ingetogen zelfs, maar zeker niet minder indrukwekkend. Het toont een koortsig veld dat nog vele, vele malen groter kan worden om zo de bezoeker volledig op te slokken.

Zowel Kusama’s oude als haar nieuwe werk heeft met al die stippen en herhalingen een bezwerende werking. Van haar artsen en psychiaters wilde ze steeds weten hoe ze weer normaal zou kunnen worden, maar nooit kreeg zij een bevredigend antwoord. Misschien wel omdat ze de oplossing eigenlijk al had gevonden, zich manifesterend doorheen haar hele oeuvre zoals dat nu in Mirrored Years naar voren komt: de wereld net zo gekmakend als zijzelf.