Een toekomstbeeld wordt vaak geschiedenis, maar soms weet je voorafgaand aan deze fascinerende omslag in de tijd al bijna zeker dat iets werkelijkheid zal worden. Dit overtuigende gevoel dat er wat staat te gebeuren wordt ‘voorgevoel’ genoemd. Raqs Media Collective maakte de afgelopen jaren regelmatig werk dat op de een of andere manier over voorgevoel gaat. In februari werden enkele van deze werken samengebracht binnen de tentoonstelling Premonition in Galerie Experimenter te Kolkata, India.

Raqs, een collectief bestaande uit drie filmmakers, bestookt al bijna tien jaar de kunstwereld met Rarely Asked Questions. Deze vragen worden gesteld in de vorm van installaties, sculpturen, video’s, onderzoeks- of tentoonstellingsprojecten. Het werk gaat regelmatig over de spannende relatie tussen heden, verleden en toekomst, en hoe ieder mens zich daartoe verhoudt.  

 Landscape at Baranagar. Factored in for déjà vu & distance, één van de werken in Premonition, is een indrukwekkende installatie bestaande uit een videoloop en negen lijsten die voor het beeldscherm hangen. Op de video is vaag een bakstenen fabriekspijp te zien. Het beeld is opgebouwd uit grove pixels en beweegt zo langzaam dat het lijkt alsof we te maken hebben met een fata morgana dat opdoemt in de hitte van een woestijn. Uit de pijp groeit weelderig groen. Zoals de pijp ooit rookwolken uitblies, lijkt het nu met genoegen takken uit te blazen.

De natuur heeft bezit genomen van de fabriek en dat is waar het in dit werk van Raqs over gaat: de voorbestemming van deze fabriek om uiteindelijk te verworden tot iets dat niet meer functioneert. In de video wordt dit gevoel versterkt door de eindeloze loop waarin haast niets gebeurt. In de begeleidende tentoonstellingstekst laat Raqs weten dat het beeld niet alleen zinspeelt op een voorgevoel, maar dat het tegelijkertijd functioneert als een herinnering, een waarschuwing en een moment van reflectie.   

De fabriekspijp die we zien heeft een beladen geschiedenis. Het is die van een fabriek waar jute gemaakt werd in Baranagar, een plaats ten noorden van Kolkata. Al sinds de oprichting ervan in de negentiende eeuw, werden de werknemers van de fabriek uitgebuit. Ze werkten onder slechte omstandigheden en voor een laag loon – als dat überhaupt al uitbetaald werd. In 2001 schoot één van de bestuurders van de fabriek een werknemer neer.

Hierop ontstond een grote opstand onder de fabrieksarbeiders waarbij uiteindelijk twee leden van het managementteam levend werden verbrand. De fabriek sloot naar aanleiding van het incident haar deuren en de fabriekspijp begon een tweede leven. Volgens Rags had de pijp dat tweede leven altijd al in het verschiet: ‘Premonition reigns’. In het beeld van de overwoekerde fabriekspijp komt een roerige lokale geschiedenis samen met een reflectie op voorbestemming, op verleden, heden en toekomst en op rechtvaardigheid en machtsverhoudingen. 

De grote zwarte lijst en acht transparante lijsten die voor het videoscherm hangen zijn toegevoegd om dit spel tussen heden, verleden en toekomst te versterken. Ze hebben ongelijke maten en zijn afwisselend weelderig, strak, modern, klassiek of kitsch. Allen hebben zicht op (een deel van) hetzelfde beeld, namelijk de video van de fabriekspijp. Als je door de lijsten kijkt zie je niets anders dan dat wat je al gezien had of waarvan je al wist dat het ging gebeuren. Tegelijkertijd beletten de lijsten je om dichtbij het videoscherm te komen en dwingen ze je om steeds je positie te veranderen en afstand te nemen. Hier verwijst het woordenspel in de titel, Factored in for deja vu & distance, naar.  

Raqs maakt met deze videoinstallatie een statement over voorgevoel, maar bevraagt ook zichzelf en de beschouwer. De gelaagde manier waarop het collectief dat doet, dwingt de beschouwer scherp te blijven. Want – net als in ander werk van Raqs – moet je er wel iets voor doen om de opgeroepen vragen te ‘horen’. Bovendien worden in het werk geen antwoorden gegeven. Dat is soms wat onbevredigend. Kijkend naar de installatie kun je je gevangen voelen in een web van aanwijzingen. Maar dat is misschien juist wel wat Raqs beoogt.