In het Muziekgebouw aan ‘t IJ loop ik tegen de zo vertrouwde beeltenis van Marina Abramovic (1946) aan. In het kader van het Holland Festival, en in samenwerking met het NIMk, zijn in de entree van het gebouw vier van haar werken tentoongesteld. Ik word verwelkomd door drie videowerken die deel uitmaken van het spirituele The Kitchen Series, dat werd opgenomen in de keuken van een Spaans klooster. Om de hoek tonen zestien monitoren op rij de legendarische kunstenaar door de jaren heen, beginnend bij een performance uit de jaren ’70 en eindigend in 2002.
Ik herinner me een interview dat Vogue Nederland onlangs met Abramovic had. Een vreemd interview, waarbij de sarrende en trekkende interviewster toch een paar interessante uitspraken had weten te ontlokken aan de kunstenares die doorgaans louter haar paradepaardjes berijdt. Aan het einde van het interview biechtte Abramovic haar liefde op voor mode en chocola. Bij aanvang van het interview hamerde ze nog op de ernst van kunst: “Ik heb een duidelijk doel in het leven. Ik ben niet geïnteresseerd in huwelijken of kinderen. Mijn bestemming is om de menselijke geest op een hoger plan te brengen.” Die weg naar de geest gaat niet via de hersens maar via het hart. Verderop in het interview zegt ze: “Mensen willen kunst altijd bekijken op een intellectuele manier, maar wat ik doe is erg emotioneel.”
Emotioneel, doodernstig, intens – zo zou je vooral het vroege werk van Abramovic goed kunnen omschrijven. Geen van die omschrijvingen lijken echter te passen bij The Life and Death of Marina Abramovic, de meest prestigieuze voorstelling die het Holland Festival dit jaar programmeerde. Ditmaal trad Abramovic dan ook niet op als maker, maar als onderwerp. Aan theaterlegende Robert Wilson de taak om haar door een akelige jeugd getekende leven te vertalen naar het podium. Hij doet dat aan de hand van oogstrelende, traag voortbewegende tableaus vol raadselachtige mystiek.
Acteur Willem Dafoe biedt tegenwicht aan die ambiguïteit. Als verteller deelt hij op meer letterlijke wijze de voorvallen uit Abramovic’ leven met het publiek. Pas later, dwalend door de krochten van het internet, ontdek ik hoe barstensvol verwijzingen het stuk zit: naar eerdere uitspraken van Abramovic´, naar performances, naar een ander stuk dat over haar leven werd gemaakt.
Lopend langs Abramovic’ Video Portrait Gallery in het Muziekgebouw aan ‘t IJ, valt me op hoe de aard van haar werk door de jaren heen is veranderd. De hang naar drama uit haar beginperiode maakte plaats voor zelfspot. The Onion laat zien hoe Abramovic huilend een ui eet terwijl ze strak naar de hemel kijkt, daarmee haar eigen devote houding tegenover kunst op de hak nemend. De laatste jaren heeft haar werk opnieuw een transformatie ondergaan. Haar performance The Artist Is Present is een zoektocht naar de essentie van een performance – en daarmee een zoektocht naar puurheid.
Diep ernstig is Abramovic nog steeds, devoot ook. “Ik ben bang voor pijn maar ik leg mijzelf pijn op omdat ik wil weten waar ik bang voor ben, wat pijn is en hoe je controle kunt krijgen,” zegt Abramovic in een interview dat in mei in De Groene Amsterdammer verscheen. Hoewel zij het over pijn heeft is ‘controle’ het sleutelwoord. In The Life and Death of Marina Abramovic zit de controle in de nauwgezetheid waarmee de voorstelling is opgebouwd; in Wilsons streven naar perfectie.
In de verhalen van verteller Dafoe wordt over pijn gerept, maar dat is dan ook de enige impliciete verwijzing naar de thema’s in het werk van Abramovic. Van de aard van haar werk, de ernst en de intensiteit, is niets terug te vinden. Ja, er is een overeenkomst tussen de traagheid van het stuk en de lange duur van Abramovic’ performances. Maar bij Abramovic voert dat trage tempo de spanning tot het uiterste op. Bij Wilson sust het de kijker in een prettige slaap. De anekdotes over het veelbewogen leven van de kunstenares zijn boeiend maar blijven niet meer dan anekdotes. De fantasierijke scenografie verwondert maar raakt niet.
Wat wél raakt is de muziek – prachtige nieuwe liedjes van popzanger Antony en traditionele Slavische liederen van de zanggroep van Svetlana Spacic. En aan het slot, in de tweede sterfscène van de avond, weet Wilson het stuk alsnog boven de anekdotiek uit te tillen – letterlijk! Boven drie witte kisten zweeft een drietal in wit gestoken vrouwen: in het midden Abramovic zelf, ernaast twee gemaskerde dubbelgangers. Door het licht dat recht van boven komt, maken hun lichamen kleine, ronde schaduwen op de graven. Dit is de geest die blijft dralen als het leven voorbij is. Op de valreep weet Wilson te ontroeren, wanneer verwondering plaatsmaakt voor emotie.
