Het jaar van Jheronimus Bosch begon met Visioenen van een genie, de grote overzichtstentoonstelling in Het Noordbrabants Museum van de precies vijfhonderd jaar geleden overleden schilder. Door een rel over de echtheid van twee schilderijen trok het Prado Museum in Madrid de uitleen van de Verzoeking van de Heilige Antonius en de Keisnijding in. Ook de Tuin der lusten, het topstuk en het meest bekende werk van Bosch, hangt in Madrid en miste in de tentoonstelling omdat het werk te kwetsbaar is om te vervoeren. Het Noordbrabants Museum ontwikkelde een digitale versie met audiotour van de Tuin der lusten, maar het schilderij bleef een gemis.

Verrassend beter is de aanpak van Museum of the Image (MOTI) in Breda. Zij nodigden verschillende kunstenaars uit om ieder een deel van het drieluik als uitgangspunt en inspiratie te nemen voor een hedendaagse versie van het werk. In de tentoonstelling Nieuwe Lusten gaan Persijn Broersen & Margit Lukács, Studio Smack, Eelco Brand en Floris Kaayk op hun eigen wijze om met het meesterwerk dat door de eeuwen heen al vele grootheden heeft geïnspireerd. In gesloten toestand toont het drieluik een grote, doorschijnende bol met in het midden een plat vlak. Links bovenin zweeft God boven de aarde. Bosch is de eerste kunstenaar in de geschiedenis die de wereld op dergelijke wijze afbeeldde, waarbij hij zich zowel baseerde op het scheppingsverhaal uit het boek Genesis als de Erdapfel, de oudste bewaard gebleven aardglobe die in 1492 in Neurenberg werd gemaakt.

Eelco Brand, bekend van zijn door 3D-animatiesoftware geconstrueerde landschappen, heeft dit onderdeel van het drieluik voor zijn rekening genomen. In de tweedelige installatie The Birth of Landscape (2016) plaatste hij computergeanimeerde stroken bos achter elkaar als in een theaterdecor, van donkere stroken dichtbij naar lichtgrijze in de verte, waardoor hij zelf een nieuw landschap creëert. Als je je omdraait kijk je in een mooie, waarzeggersachtige halve glazenbol waarin een sprietige graspol in het wateroppervlakte drijft. Het is een trefzekere keuze om voor Brand te kiezen, omdat ook in het scheppingsverhaal op de derde dag het water van het land werd gescheiden, waardoor ‘het landschap’ ontstond.

‘Maar als Bosch het had kunnen laten bewegen, dan had hij dat volgens mij wel gedaan’, zegt Thom Snels van Studio Smack. In de wand vullende projectie Paradise (2016) is een levendige animatie te zien die smakelijk is geïnspireerd op het centrale deel van de Tuin der lusten. De middeleeuwse katholieke zonden hebben een hedendaags jasje gekregen. Zo is de geschilderde blote man met een bosje bloemen in zijn reet vervangen door een mensfiguur met een te groot hoofd die lijkt rond te dwalen in een digitale wereld. Zijn bewegingen verspringen steeds als een vastgelopen hologram. De slanke benen die Bosch uit een mosselschelp laat steken zijn getransformeerd tot een slangachtig beest met een kop als een grote rode lippenmond met een likkende tong. De fontein is tot dildo omgetoverd en gemuteerde kippen zonder kop lopen doelloos rond. Elk wezentje heeft zijn eigen animatie-loop meegekregen van Studio Smack en komt steeds weer bij zijn eigen nulpunt uit, hetgeen je doet nadenken over de wellicht illusionaire vooruitgang van het huidige tijdperk. Het werk laat je met een benauwend gevoel achter. Het paradijs is verworden tot een digitale dwangbuis.

Het meest inhoudelijke werk is het drieluik After Eden (2016). Hiervoor verrichtten Persijn Broersen & Margit Lukács historisch en cultureel onderzoek naar het werk van Bosch en kwamen uit bij Christoffel Columbus’ ontdekking van Amerika in 1492. Amerika was de nieuwe wereld, het onontdekte paradijs, waar de oorspronkelijke bewoners éven buiten beschouwing werden gelaten. Door middel van het monteren van fragmenten van achtergrondnatuur uit vijftig Hollywoodfilms hebben Broersen en Lukács een jacht op Eden gecreëerd. De beleving is intens: je hoort het geluid van helikopters, ziet diepe watervallen in de jungle, mensen juichen alsof ze in een achtbaan zitten, een slang schiet door het gras, de voice-over zegt ‘go ahead try!’ terwijl er een rode appel door het beeld zwaait, stenen vallen, we vliegen over grote brandende bossen… Er is een loop van een pistool, een schot en dan de eindeloos lege vlakte van de woestijn, maar Eden wordt nooit bereikt.

Zo onbevredigend als de representatie van de Tuin der lusten in het Noordbrabants Museum was, zo boeiend is de herinterpretatie van deze hedendaagse makers in een vergelijkbare omslag van perceptie. Het leek een te voor de hand liggende keuze om dit zo wereldberoemde werk als uitgangspunt te nemen, maar de beperking heeft de juiste kaders getrokken waarbinnen de kunstenaars de oneindige digitale mogelijkheden hebben weten te concentreren tot een inzichtelijke tentoonstelling over de werkelijkheid van nu. Want waar Bosch van het idee van de aarde van plat vlak naar een bol ging, zien wij de werkelijkheid transformeren naar een virtuele wereld. Een wereld die zich eerst leek voor te doen als het nieuwe paradijs, dat zich echter steeds meer van zijn duistere kant laat zien.