One must – and this is not an exaggeration – keep in mind that we are living in the atomic age, where everything material and physical could disappear from one day to another, to be replaced by nothing but the ultimate abstraction imaginable.
—Yves Klein (1928–1962)

Conceptualisme in zijn meest letterlijke vorm; zo is Lee Lozano’s (1930–1999) rigoureuze afscheid van de kunstwereld in 1971 het beste te omschrijven. De New Yorkse kunstscene is op dat moment als was in haar handen: het MoMA en het Whitney vechten om de eerste uitgebreide overzichtsexpositie en tijdschriften als Art News en Artforum wijden lovende artikelen aan haar werk. Zo op het eerste gezicht allesbehalve een vanzelfsprekend moment om op te stappen. De chronologisch ingerichte tentoonstelling Win First Don’t Last, Win Last Don’t Care in het Van Abbemuseum in Eindhoven bewijst echter dat Lozano’s vertrek de onvermijdelijke ontknoping is van een doelgerichte zoektocht naar de ultieme uitdrukkingsvorm.

De kracht van de presentatie is dat de gekozen werken voor zich spreken, zonder de bezoeker te vermoeien met dwingende conclusies. Wat de werken te vertellen hebben, het unheimische levensverhaal van een overtuigde kunstenaar, leest als een bloedstollende detective. Lozano’s tien jaar durende carrière blijkt de ontwikkeling van de moderne kunstgeschiedenis in een notendop. In een mum van tijd groeit ze uit van een figuratieve schilder naar een abstracte om zich uiteindelijk te ontdoen van het traditionele materiaal en zich te bekeren tot een overtuigd ‘ideeënkunstenaar’. Bij elke nieuwe kunstvorm die Lozano onderzoekt, vraag je je als museumbezoeker af: hoe ver zal ze gaan?

Rond 1961 maakt Lozano een entree in de kunstwereld, die allerminst schoorvoetend te noemen is. In de expressionistische tekeningen en schilderijen uit deze periode vliegen de vagina’s en penissen je om de oren, vaak in combinatie met elektrische apparatuur. Afstoten en aantrekken zijn belangrijke thema’s in deze suggestieve werken, opgezet in een losse, directe toets. De ene keer neigt een stekker naar een vagina die wordt ingezet als stopcontact, op een andere tekening is een munt op zoek naar een spaarpotgleuf, die zich (weinig verrassend) tussen de benen van een vrouw bevindt.

Lee Lozano’s onstilbare honger naar natuurwetenschappelijke kennis heeft haar onderzoekende kunstenaarschap vanaf het prille begin beïnvloed. De mens beschouwt ze als een verzameling ionen. Voor haar manifesteert het leven zich pas ten volste in de reactie op de tegenstrijdig geladen ionen, die samen een ander mens vormen. Deze visie is terug te vinden in alle stadia van haar kunstenaarschap. Zelfs de korte flirt met de popart is illustratief. De ironie van de cartoonachtige tekening waarop een hand een blok hout doorzaagt met daarboven de zin ‘he gave her a good screwing he said’ wordt veroorzaakt doordat tekst en beeld elkaar tegenspreken.

Gereedschap in combinatie met woorden of korte zinnen krijgt een centrale rol toebedeeld in Lozano’s industrieel aandoende werken uit 1963–1964. Eerst beeldt ze de boren, hamers en tangen nog in zijn geheel af, niet veel later zoomt ze in op grijs geschakeerde details van schroeven, moeren en bouten. Als vanzelf volgt complete abstractie: ze laat kleurvlakken, panelen en tegengestelde verfrichtingen met elkaar botsen in een geladen geheel. Later zal ze uit enkele van haar geometrische doeken verschillende cirkels knippen. Bijbehorende notities geven aan dat deze bedoeld zijn als ‘deadcenters’ of ‘vanishing points’. Net als veel kunstenaars van haar generatie, probeert ze ‘uit het materiaal’ te komen. De abstracte stijl culmineert in Wave Series (1967–1970), een serie schilderijen over de natuurkunde van het licht. In het Van Abbe heeft deze groep een aparte zaal met zwarte wanden toebedeeld gekregen, die een haast religieuze, meditatieve sfeer ademt. Deze opstelling is gebaseerd op de originele expositie van deze serie in 1970.

Wave Series bestaat uit elf schilderijen van verschillende golvende patronen. Licht wordt immers beschouwd als een elektromagnetische golf, een patroon dat gevormd wordt door een reeks harmonisch trillende deeltjes die energie aan elkaar doorgeven. ‘I was trying to combine science and art and existence’, zou Lozano later over deze serie zeggen. Ze begint in het eerste schilderij met twee golven en voegt bij elk nieuw schilderij golven toe conform een zelfbedacht wiskundig systeem. Het lukt haar lichamelijk niet om een elfde stuk binnen een enkele onafgebroken schildersessie te maken, vandaar dat dit elfde stuk alleen uitgezet is in potlood en voor altijd onafgemaakt blijft. De fysieke grenzen van het leven dwongen haar een punt te zetten achter de Wave Series, die in principe oneindig zou kunnen voortduren. Kunst, wetenschap en bestaan kwamen met elkaar in aanvaring; een angstaanjagende voorafschaduwing van haar definitieve vertrek uit de kunstscene niet veel later.

In de Language Pieces, geschreven documenten over artistieke acties of ideeën die vanaf 1967 hun intrede doen, probeert Lozano een andere manier uit om de fusie tussen kunst, wetenschap en leven tot stand te brengen. Voor Dialogue Piece (1969) bijvoorbeeld nodigt ze vrienden als Robert Smithson en Carl Andre uit in haar atelier om een discussie te voeren over een niet van tevoren vastgesteld onderwerp. De dialoog zelf was het kunstwerk, wat overblijft, zijn de tot op de komma nauwkeurige notities. Dit kan gezien worden als een voorbode van de zogenaamde ‘ontmoetingskunst’, die vandaag de dag succesvol wordt bedreven door kunstenaars als Jeanne van Heeswijk en Rirkrit Tiravanija & The Land Foundation.

Door zich steeds meer te focussen op dit soort conceptuele kunstwerken, verslapt de interesse van de kunsthandel. Lozano maakt geen producten meer, maar zet processen in gang en wordt daardoor langzamerhand onzichtbaar. Het bewuste loslaten van de kunstwereld heeft Lozano vastgelegd in enkele Language Pieces. De toon wordt in 1969 gezet door het pamflettistische General Strike Piece. Hierin verklaart ze haar bezoekjes aan culturele plechtigheden te staken en alleen nog maar uit bed te komen voor acties die leiden tot ‘total personal & public revolution’. Even vastbesloten is het latere Decide to Boycott Women, waarin ze claimt niet meer met vrouwen te praten (de mythe gaat dat ze dit haar hele leven heeft volgehouden). Lozano’s verwachting is dat ‘Communication will be better than ever’. In haar wereldbeeld kunnen immers alleen tegengestelde polen voor spannende interactie zorgen. Zowel General Strike als Decide to Boycott Women worden gekarakteriseerd door weigering en afwijzing. Ook in Lozano’s laatste werk Drop Out Piece, waarin ze een streep zet onder haar carrière in New York en naar Dallas verhuist, staat afwijzing centraal. Ze weigert nog langer deel uit te maken van de kunstwereld. Hiermee tast ze de grenzen af van het kunstenaarschap. Op welk moment houd je op een kunstenaar te zijn?

Destijds deden geruchten de ronde dat haar afscheid van de kunstwereld ingegeven was door psychische problemen. De overzichtstentoonstelling in Eindhoven schetst een heel ander beeld, namelijk dat van een kunstenares die volledig in control is. Drop Out Piece is zeker geen zielig afdruipen, maar een onvermijdelijke stap in een door Lozano strak geregisseerde carrière. In slechts tien jaar werkt ze doelgericht naar een steeds verdergaande abstractie (ofwel dematerialisatie) toe, zodat haar werken uiteindelijk niet meer waar te nemen zijn en ze zichzelf als kunstenaar uitvlakt. Dat zij haar leven volledig ondergeschikt maakt aan de kunst, boezemt angst in, maar wekt ook bewondering op.

In 1968 schrijft ze: ‘For me, each painting is part of a monumental form, so that all my paintings are just details of a form that can be extended to infinity or a point in infinity’. Nu, decennia na dato, lijken al Lozano’s werken en acties deel uit te maken van een grote overkoepelende mal waarin ze haar kunstenaarschap heeft gegoten. Net als mensen, de aarde, individuele cellen en licht, verkeert Lozano’s tien jaar durende kunstenaarschap in een permanente staat van verandering, die alleen kan eindigen in de dood of verdwijning; een definitieve overgang naar een andere staat van zijn.