Het mooiste van een groepsfoto is het moment dat nooit wordt vastgelegd. Net voor het poseren begint, als men zich schuifelend formeert – al dan niet op aanwijzing van de fotograaf – tot een geheel: samen op de foto. Joligheid. Snelsnel. De langsten achter en de kleinsten voor. Ik wil naast jou. En uiteindelijk misschien de stoerste klas- of teamgenoot die in een liggende sliding voor de groep schuift. Cheese…Klik! In een fractie van een seconde is het plaatje gevangen, maar daarmee niet het groepsgevoel, de esprit de corps. Esprit de corps is het begrip waarmee vooral in militaire en sportieve kringen wordt verwezen naar teamspirit, korpsgeest. Motive Gallery verenigd in haar gelijknamige jongste tentoonstelling letterlijke én figuurlijke groepsportretten.

Door de intimiteit van de galerie en de grote formaten van de werken krijg je het gevoel ergens deel van uit te maken. Eerst oog in oog met enkele bekende gezichten uit de Nederlandse kunstscene, ergens in de jaren 90 verzameld – of was het gewoon een opening? – door Thomas Manneke in het restaurant van het oude Stedelijk. Dit is geen ‘Museum Photograph’ zoals uit de serie van Thomas Struth. Die portretten zijn onpersoonlijk, ondergeschikt aan hun omgeving. Manneke’s beeld roept daarentegen een ons-kent-ons sfeer op, waarin je ‘aan de manier waarop mensen naar de camera kijken [ziet] dat ze [hem] kennen’. Zijn klassefoto van fotografiestudenten van de kunstacademie van Vilnius (Litouwen) toont dit nog sterker. Naast de subtiele blikken van herkenning – is hij er hier in geslaagd een vleugje van de groepsgeest vast te leggen? – verraden ook de fotolampen en de apparatuur als attributen in de studiosetting, hun territorium.

De nadrukkelijke aanwezigheid van de fotograaf valt ook op in de twee foto’s uit de serie D.P.R.K. die Martine Stig tijdens haar reis door het streng bewaakte Noord-Korea in 2002 maakte. Op één van deze foto’s zijn minstens vier fotografen (inclusief Martine Stig) nadrukkelijk aanwezig. Voor het paleis van de grote leider, op een ‘best place to take pictures’ wordt een groep studenten in zwartwitte uniforms gefotografeerd. Ontdaan van alle individualiteit, met uitgestreken gezichten lijkt de groep een schoolvoorbeeld van een korps. Maar hoe dichtbij de ogen van de camera ook komen, deze groep blijft een grote onbekende. De fotograaf wordt dan een observerende buitenstaander in plaats van een deelnemer, maar dat is dan ook niet vreemd in het meest gesloten land van de wereld.

Zelfs als de kunstenaar als persoon zelf aanwezig is in het werk, is er geen garantie voor een complete weergave van de werkelijkheid. Een poging om dit onvermogen op te heffen, blijkt uit de installatie van Magnus Monfeldt uit 2004, waaraan de tentoonstelling haar titel ontleend. De vierkoppige video-opstelling aan een boom midden in de ruimte is een van de sterkste werken. Het doet recht aan de caleidoscopische blik op één gebeurtenis – de vondst van een dood lichaam in de rivier – door vier vrienden (waaronder de kunstenaar). Esprit de corps van Monfeldt is een figuurlijk groepsportret, gecomponeerd uit gedachteflarden en persoonlijke visies. Bijna alle details verschillen van elkaar. Zo variëren de volgorde van de gebeurtenissen, de naam van de dode, de kleur van zijn haar, de gesprekken. Het is alsof iemand de vier vrienden een verhaal heeft ingefluisterd en ieder er zijn eigen draai aan geeft. De extra uitleg van één van de details – het lijk leek op een opgeblazen werkmansoverall – in de vorm van een fotografisch tableau aan de wand, doet een beetje afbreuk aan de rest van het werk. Het voegt een nodeloos element toe aan de verbeelding van de beschouwer, die hoe dan ook is geprikkeld door de vier verhalen. Er ontstaat als vanzelf al een vijfde, ongrijpbare dimensie: die van de beschouwer die een laatste reconstructie maakt. Uiteindelijk beklijft datgene wat buiten beeld blijft, dat misschien zelfs nooit gebeurd is, het meest.