Lang was ik nogal een adept van nieuwe technologieën; ik was typisch zo iemand die in vieze marketingtermen early adapter heet. Zo liep ik in de vorige eeuw al met een digitale camera rond en werd ik zowat voor gek verklaard toen ik als eerste in mijn vriendengroep met een smartphone rondliep. In de loop der jaren is dat allemaal een beetje minder geworden. Volgens mij is dat begonnen met het lezen van het boek Domesticatie van het noodlot van Jos de Mul. De Muls filosofische boek leest niet vlot, het is doordrenkt van referenties naar (mooie) verhalen uit de klassieke oudheid, die hij gebruikt om onze veranderende houding tot het noodlot te illustreren. De centrale stelling uit het boek kort samengevat: voor de Christelijke tijd en de renaissance was het noodlot tragisch. Dat wil zeggen, het noodlot was onoverkomelijk en we moesten gedurende ons leven hiermee leren om te gaan. We konden ons keren tegen het lot, maar deze was niet te ontlopen, zoals we leren uit het verhaal van Oedipus.

Het Orakel voorspelt aan koning Lauis dat zijn zoon, Oedipus, hem om het leven zal brengen. Om dit te voorkomen wil de vader hem ombrengen. Hij geeft een herder de opdracht het kind in de bergen achter te laten. De herder krijgt echter medelijden en neemt de baby in huis. Later hoort Oedipus van het Orakel dat hij zijn vader zal vermoorden. Uit angst hiervoor vlucht hij weg. Vele jaren later als reizende komt Oedipus koning Lauis tegen op een punt waar drie wegen elkaar kruisen en raken ze in conflict over wie als eerste mag passeren. De ruzie loopt op en mondt uiteindelijk uit in een gevecht waarin Oedipus de koning doodt.

Wat blijkt, Oedipus kon ondanks z’n poging tot vluchten het noodlot niet ontkomen.

Met het Christendom kwam er een transformatie van het begrip ‘noodlot’ naar die van ‘voorzienigheid’ en ‘voorbeschikking’. Hoewel het verschil ertussen klein lijkt, zit in de laatste een ietwat positievere gedachte achter; namelijk, dat ook al het slechte in je leven een deel van Gods plan zou zijn. Het echt onder controle proberen te krijgen van het noodlot vond natuurlijk plaats in de renaissance. Het lot kon naar ons hand worden gezet dankzij de verlichting van de Geest door middel van de Rede, en met behulp van ‘technè’1 . Vele eeuwen sindsdien hebben we onze problemen en ongemakken hiermee helpen overkomen.

De Mul beweert echter dat er sinds kort een terugkeer is naar de tragische periode zoals we die kenden voor het Christendom. Dit komt ten eerste doordat technologie zo in onze levens is binnengedrongen, dat we er onszelf afhankelijk van hebben gemaakt. Ten tweede, omdat technologie alsmaar complexer wordt, zou het voor individuele mensen alsmaar moeilijker worden om hier nog helder inzicht in te hebben, laat staan de mogelijkheid te houden er invloed op te hebben.

Een anekdote van mijn ouders bracht mij terug bij De Mul. Zij gingen een aantal jaar geleden met hun nieuwe Duitse auto op vakantie naar Spanje. Echter, halverwege de reis weigerde de auto te starten. Mijn stiefvader, een gepensioneerd ingenieur, die toch behoorlijk wat van machines af weet kon niks vinden dat kon verklaren waarom de auto weigerde te starten. Mechanisch gezien was de auto perfect in orde, splinternieuw immers. Later bleek dat een microchip die tegenwoordig kennelijk in autosleutels zit, niet werd geaccepteerd door de boordcomputer van de auto. De auto moest terug naar de fabriek, aangezien de dealer het ook niet zelf kon oplossen. Een uitvinding die een oplossing tegen autodiefstal had moeten zijn, werd door diens complexe technologie juist de oorzaak van nieuwe problemen. Mijn ouders moesten dus niet ondanks, maar dankzij de techniek zichzelf aan het noodlot overgeven. En kregen uiteindelijk hun auto pas na twee maanden terug.

Uiteraard zijn wij (westerlingen) nu veel beter af dan in de middeleeuwen. Met het simpele voorbeeld van mijn ouders’ autopech probeer ik een beetje het  verlichtingsfundamentalisme wat te temperen, want die heeft zo zijn schaduwzijdes. Een voorbeeld met grotere gevolgen: beurshandelaren hebben jarenlang de voorspellende waarde van computermodellen overschat, wat uiteindelijk mede de beurscrash in 2008 veroorzaakte.2

Een andere tragisch voorbeeld is dat van Terri Schiavo, een comapatiënte die had aangegeven niet door het leven te willen gaan ‘als een plant’. Haar ouders weigerden echter de artsen haar wens uit te laten voeren, wat uitmondde in een grote juridische en politieke strijd. Een ethisch dilemma mede ontstaan door onze moderne mogelijkheden om iemand tot in lengte van dagen kunstmatig in leven te kunnen houden. Het plot is als van een Griekse tragedie, maar in een vorm die de Grieken zich nooit voor mogelijk hadden gehouden.

Vandaag de dag doen utopische lofzangen de ronde over sociale media en hoe zij de wereld veranderen. Techniek blijft echter een middel en sociale verandering gebeurt toch echt enkel door mensen zelf.3 Natuurlijk is communicatie tegenwoordig sneller en makkelijker geworden, maar ondanks die nieuwe techniek is het juist de boodschap van de Occupy beweging die klinkt als een herinnering aan 1917 of 1968.

Echte sociale of politieke verandering blijft uiteindelijk een kwestie van persoonlijke betrokkenheid en toewijding. Enkel op like klikken op een facebook-event is niet genoeg, je moet ook bereid zijn achter de computer vandaan te komen om in ‘de echte wereld’ voor je standpunt uit te komen.

Op het einde van het boek ziet De Mul een uitgelezen kans voor de kunsten om te reflecteren op de technologische tragiek. Bij kunst en techniek denk ik gauw aan mediakunst. Interactieve (video)installaties waar het publiek in kan participeren. Vaak gaan zulke installaties op een spectaculaire wijze een interactie aan met de bezoeker, maar vaak blijft de vraag waartoe zij ‘interacteren’ achterwege. Juist in het werk van zulke kunstenaars zie ik een houding die erop lijkt de techniek te verheerlijken. Misschien dat dit boek sommigen van hen kan inspireren om juist de tragische aspecten ervan te onderzoeken.

1  ‘technè’ is in Oud-Grieks een woord met een bredere betekenis dan enkel ‘techniek’, het betekent ook ‘handvaardigheid’, ‘praktische kennis’ en ‘kunst’.

2 Adam Curtis, ALL WATCHED OVER BY MACHINES OF LOVING GRACE (documentaire)

3 Tegenlicht, EVGENY MOROZOV: HET EINDE VAN DE INTERNET-UTOPIE (tv reeks)