Ode aan de Twijfel is een in 2018 opgericht initiatief van Madelinde Hageman (ontwerper en kunstenaar) en Saskia Broekhoven (kunstvakdocent), waarin zij het belang van twijfel belichten door middel van kunst en filosofie. Want volgens hen is er in onze huidige maatschappij onvoldoende ruimte om grote en kleine vragen te stellen die niet direct leiden tot pasklare antwoorden. Een gesprek met Madelinde Hageman die namens beide initiatiefnemers spreekt, waaruit blijkt dat voor hen twijfelen niet zozeer besluiteloosheid betekent, maar meer een bewustwordingsproces van vastgeroeste patronen en ideeën. 

Julia Steenhuisen: Wat is Ode aan de Twijfel en hoe zijn jullie ermee begonnen?

Madelinde Hageman: Met het initiatief Ode aan de Twijfel gaan we in op de rol van de twijfel in onze samenleving. We willen mensen aanzetten tot twijfelen aan fundamentele en persoonlijke vragen. Via kunst en filosofie laten we zien hoe waardevol het uitstellen of niet hebben van een oordeel kan zijn, evenals van het durven stellen van vragen en twijfelen aan vooringenomen waarheden.

We delen een fascinatie voor de twijfel, wat het startpunt vormt van dit project. Voor mij, Madelinde, is twijfel iets heel complex, ook maatschappelijk gezien. Het gaat er immers om te aanvaarden dat je vragen moet stellen en op zoek moet naar antwoorden. Saskia is vooral geïnteresseerd in de rol van twijfel binnen het creatieve proces van een kunstenaar.
In 2018 hebben we een manifestatie voor jongeren, filosofen en kunstenaars in TENT Rotterdam georganiseerd, waarin performances, voordrachten en interacties met publiek plaatsvonden. Zo creëerde kunstenaar Bart Groenewegen een zogenaamde ‘bakstraat’, een lange tafel waaraan brood werd gebakken. Aan de ene kant van de tafel stonden leerlingen uit het voortgezet onderwijs samen met het publiek deeg te maken en aan het andere eind van de tafel werden broden gebakken in een elektrische oven. Tijdens dit proces werden de jongeren uitgenodigd om één persoonlijke vraag te stellen aan het publiek, wat tot verrassende antwoorden leidde. Een andere kunstenaar, Fokka Deelen, maakte voor de manifestatie een grote mobile. Bezoekers konden deelnemen aan het maakproces door vormen toe te voegen en hierop hun gedachten over het twijfelen op te schrijven. Deze konden ze vervolgens zelf aan de mobile hangen. Hierdoor zou het geheel misschien wel uit evenwicht raken. Twijfel ging voor Deelen daarmee over balans zoeken en risico durven nemen.

JS: Wat betekent twijfelen voor jullie?

MH: Binnen de filosofie wordt er onderscheid gemaakt tussen alledaagse twijfel en fundamentele twijfel. Alledaagse twijfel gaat bijvoorbeeld over welke jas je moet aantrekken. Bij dat soort twijfel maak je uiteindelijk relatief makkelijk een keus. Fundamentele twijfel gaat dieper. Hierbij weet je amper nog raad.
Met Ode aan de Twijfel willen we beide vormen van twijfel aan bod laten komen. Deelnemende jongeren zullen hun eigen individuele alledaagse twijfels meenemen in het werkproces. Maar als iemand bijvoorbeeld twijfelt over het wel of niet voortzetten van een relatie, dan kunnen we het ook verbinden aan iets groters, door een vraag te stellen als: hoe kijken we als maatschappij tegen relaties aan en wat voor verwachtingen kleven hieraan?

JS: Vinden jullie dat er in de huidige maatschappij voldoende ruimte is voor twijfel?

MH: Nee. Het hebben van een stellige mening wordt haast afgedwongen, onder andere door sociale media. Hierdoor worden onze meningen ongenuanceerd en wordt het individu dat achter de mening schuilgaat minder zichtbaar. Er is tegenwoordig meer onzekerheid, maar tegelijkertijd ook een taboe op het hebben van twijfel. Onze maatschappij is ingericht op targets en eindresultaten. We hebben een samenleving gecreëerd waar eigenlijk helemaal geen ruimte meer is voor het stellen van vragen waarop je niet zo snel een duidelijk antwoord hebt.

JS: Jullie werken met kunstenaars, filosofen en jongeren. Waarom juist deze drie groepen en wat brengen ze?

MH: Voor ons programma werken we met vier kunstenaars, twee filosofen en leerlingen van vier middelbare scholen. Zij belichten elk op hun eigen wijze de twijfel in hun werk. Veel kunstenaars zijn meesters in het verbeelden van de twijfel. Filosofen geven verdieping en laten zien dat ogenschijnlijk simpele begrippen complex kunnen zijn. En we werken met jongeren van 16/17 jaar, omdat velen van hen in een fase zitten waarin ze hun eigen identiteit en standpunten willen vormen, maar hier gelijktijdig ook nog onzeker over zijn.

Momenteel zijn we een manifestatie aan het voorbereiden die in januari 2022 plaatsvindt, wederom in TENT Rotterdam. We geven kunstenaars de opdracht om nieuw werk te maken. Ook komen ze op vier verschillende scholen in de klas om met leerlingen samen te werken. Vanuit hun artistieke praktijk onderzoeken deze kunstenaars hoe twijfel als methode of uitgangspunt kan dienen in hun projecten.
Zo zal Aukje Dekker leerlingen letterlijk mee laten beslissen in haar werkproces. In haar project Stick or Twist verkoopt zij aan 24 mensen een schilderij voor 50 euro, dat ze pas na de verkoop gaat schilderen. Bij elke kwaststreek die Dekker op het canvas zet, beslist de koper of ze door moet gaan of niet.
Door de rol van twijfel in het maakproces zichtbaar te maken en leerlingen hierbij te betrekken, bespreekt ze met hen de kernvraag: wie is nu de werkelijke maker van een kunstwerk?

Deelnemende filosofen Tim de Mey en Kamel Essabane belichten twijfel vanuit verschillende perspectieven. De Mey belicht vooral een westers perspectief en werkt vanuit het scepticisme, een richting binnen de filosofie die het twijfelen aan waarheden als grondslag van het denken beschouwt. Essabane daarentegen vertegenwoordigt een islamitisch perspectief en werkt vanuit verhalen. Voor hem is de interpretatie belangrijker dan de waarheid van het verhaal. Daar gaat hij ook over in gesprek: waar geloof je in, hoe interpreteer je het, en is het wel waar?

JS: Wat willen jullie meegeven aan de deelnemende jongeren en het publiek van de manifestatie?

MH: Met de manifestatie hopen we de waarde van twijfelen onder de aandacht te brengen. We zetten kunst en filosofie in om de schoonheid van de twijfel naar voren te brengen, in de geest van een filosoof die ons aanmoedigt om achter alles ‘of niet?’ te denken. Wat als we door onze overtuigingen wat meer in twijfel durven te trekken, meer oog krijgen voor de denkbeelden van de ander? Het zou mooi zijn als ons project daar een bijdrage aan zou kunnen leveren.     

De volgende manifestatie van Ode aan de Twijfel vindt plaats op 14 januari 2022 in TENT Rotterdam

odeaandetwijfel.nl

Julia Steenhuisen is curator en coördinator van de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek