TUBELIGHT

Buiten wordt de derde kermis van dit jaar opgebouwd. In de A-kerk is het dringen voor de honderden foto's, die een glimp van Wonderland moeten geven. En de weg daar naar toe voert langs het Groninger Museum, waar de doodgewaande paradijsvogel Frans Haks nog één keer alle registers mag opentrekken: ‘Haks was here'. Ja, het is weer kermis in Groningen. Op de kermis heersen simpele natuurwetten van het soort: actie geeft reactie. De nachtmerrie van iedere kermisexploitant is dat het hoogvereerde publiek alleen bij zijn buurman komt en niet bij hem of haar. Hij is bang dat zijn tent saai en niet-spraakmakend bevonden wordt en dus getroost hij zich alle moeite om groter, bonter, opvallender en luidruchtiger te zijn dan zijn omgeving.

De fotomanifestatie Noorderlicht, waar ‘Wonderland' deel van uitmaakt, wordt iedere keer groter, bonter en opvallender. Dit jaar zijn er al meer dan 60 foto-tentoonstellingen en je kunt geen etalage voorbij komen of er hangt of ligt wel een foto. De zaak dreigt uit zijn voegen te barsten, ook in kwalitatief opzicht. Want het heeft geen zin de "visuele stortvloed", waarover Noorderlicht-curator Wim Melis schrijft, te beantwoorden met een nog grotere stortvloed van foto's, die de kijker "een scala aan intense indrukken en ervaringen" moet bieden. Op een heel ander probleem van Noorderlicht wordt de kijker in Niggendijker gewezen, want inderdaad: "Waar is de kunst?" (Het publiek mocht foto's insturen als reactie op de vraag: "Waar denkt u dat de kunst is?" en "Hoe ziet uw artistiek moment er uit?".) Binnen de Noorderlichtorganisatie wordt niet of nauwelijks onderscheid gemaakt tussen documentaire en conceptuele fotografie en worden belangrijke vragen over het wezen van de fotografie, de problematische verhouding van de fotografie tot de zichtbare werkelijkheid en het al dan niet maken van een eigen realiteit letterlijk onderbelicht. Een gevolg is dat zelfs de meest afwijkende en opvallende bijdragen van kunstenaars als Tracey Moffat en Doug en Mike Starn verloren gaan in de mêlee. Ook hun ‘foto's' worden gereduceerd tot plaatjes voor ‘een mysterieuze reis naar een plek waar niets meer is wat het lijkt'. De grootste entertainer / spullenbaas van Groningen is natuurlijk Frans Haks. Met een villein glimlachje nodigt hij ons nog één keer uit om af te dalen naar zijn bizarre glamourrijk van kunst en kitsch. De tentoonstelling van zijn aankopen voor het Groninger Museum is als een rit met de achtbaan langs alle hypes en alle visuele herrie van de afgelopen 25 jaar. Dat de Mühlheimer Freiheit overboord gevallen is, de graffiti (eens een bloeiende handel) doodgezwegen worden en Martin Disler dood en begraven is, mag de pret niet drukken. Warhol is God en Mendini en Jeff Koons zijn z'n profeten. Een absoluut hoogtepunt/dieptepunt bereikt Haks in het eeuwige duistere De Lucchipaviljoen waar een neonsculptuur van Morellet de Zwarte Man van Henk Visch (een icoon van de Nederlandse kunst) degradeert tot een simpele discoganger en waar drie meter verder de ontstellend gedateerde meligheid van Hervé en Richard di Rosa moet concurreren met Bruce Nauman, die als enige zijn ballen toont.

Komt dat zien! Komt dat zien!

Op de wereldkaart zoals wij die kennen ligt Europa netjes in het midden, aan de linker- en rechterkant geflankeerd door Amerika en Azië. Vreemd is het om vervolgens te ontdekken dat op een Japanse kaart de continenten door elkaar gehusseld zijn, omdat nu Japan het centrum van de wereld vormt. Een reis naar de andere kant van de aardbol kan je eigen, eurocentristische perspectief danig op zijn kop zetten. Pas dan, zo lijkt het, ontdek je dat Nederland eigenlijk maar een speldenprik op de wereldkaart is en leer je je eigen achtergrond te relativeren. Wellicht dat dit de reden is waarom een buitenlands verblijf voor veel kunstenaars zo aantrekkelijk is.

De Japanse wereldkaart maakt deel uit van de installatie die Karin Arink in de presentatieruimte van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst heeft gemaakt. Samen met Mathilde ter Heijne, Karin van Dam en Jeanne van Heeswijk behoorde zij tot de uitverkoren groep kunstenaars die met een beurs van het Fonds een jaar lang in een buitenlands atelier mocht werken. Op de tentoonstelling presenteren de vier vrouwen het werk dat zij de afgelopen maanden in Kitakyushu, Berlijn, Parijs en New York hebben gemaakt.

De kennismaking met een vreemde cultuur kan een grote invloed op je ontwikkeling als kunstenaar hebben. In Japan voelde Karin Arink zich een alien, onbekend met de sociale omgangsvormen en niet in staat het Japanse schrift te ontcijferen. Haar werk ontwikkelde zich in Japan dan ook voornamelijk als een zoektocht naar haar eigen lichaam en individualiteit. In een fragiel handschrift maakte ze zogenaamde body maps, een soort topografisch getekende kaarten van het lichaam. Ook begon ze voor het eerst te werken met video- en computer-animaties. De eenvoudige filmpjes, waarin letters en lijnen op associatieve wijze over het beeldscherm bewegen, monteerde Arink tussen fragmenten van de Japanse televisie. De vervreemdende televisiebeelden van giechelende spelletjespresentatoren en karaokende meisjes geven in ieder geval een indruk van de cultuur- schok die Arink als Europeaan gehad moet hebben.

Maar ook een minder vreemde stad kan een grote verandering teweegbrengen, zo blijkt uit de presentatie van Karin van Dam. De grootschaligheid en de dynamiek van Parijs deden haar besluiten om haar werk grootser aan te pakken. Geïnspireerd door de enorme steigerconstructies met schaduwgaas bij de talloze verbouwingen in de stad, maakte Van Dam enorme installaties met bouwmaterialen. Dat groot niet altijd beter is, werd echter pijnlijk duidelijk bij haar bijdrage voor de manifestatie Panorama 2000 in Utrecht. De chaotische constructie, waarvan bij het Fonds een schaalmodel te zien is, pakte op het dak van de Utrechtse kerk uit als een vrij nietszeggend bijeenraapsel van materialen.

Het gevoel vreemdeling te zijn in een onbekende stad vormde ook het uitgangspunt voor het project Subway Outside dat Jeanne van Heeswijk in opdracht van de New- Yorkse kunstinstelling Artists Space realiseerde. Zij begon eenvoudigweg mensen op straat naar de weg te vragen: "Can you show me the way to Artists Space?" Met de metro doorkruisde Van Heeswijk New York en bracht zo de culturele plekken van de stad in kaart. De documentaires die tijdens haar reizen door de stad ontstonden werden vervolgens maandelijks uitgezonden op het lokale televisie-station Manhattan Neighbourhood Network, en bereikten zo een miljoenenpubliek.

Omdat de projecten van Van Heeswijk doorgaans in de openbare ruimte plaatsvinden, had zij eigenlijk helemaal geen behoefte aan een atelier. Haar studio in P.S.1 liet ze om die reden verbouwen tot hotelkamer, zodat ook andere Nederlandse kunstenaars er voor korte tijd konden verblijven en hun werk in het populaire museum konden tonen. Als enige van de vier kunstenaars plaatste Van Heeswijk op deze manier kritische kant-tekeningen bij het beleid van het Fonds om steeds één Nederlandse afgevaardigde naar een buitenlands atelier uit te zenden. Van Heeswijk was geselecteerd op basis van het werk dat zij in de afgelopen jaren afgeleverd had, projecten die allemaal in samenwerking met anderen ontstaan waren. Het leek haar daarom niet meer dan eerlijk om haar atelier en beurs met haar collega's te delen.

Je kunt je afvragen wat de noodzaak is voor de Nederlandse kunstwereld om een handjevol ateliers in het buitenland te beheren, afgezien natuurlijk van het feit dat het voor de desbetreffende kunstenaars een onvergetelijke ervaring zal zijn. Om Nederlandse kunst in het buitenland te promoten is meer nodig dan het afvaardigen van enkele ambassadeurs. Met de presentatie van deze vier kunstenaars lijkt het Fonds vooral verantwoording te willen afleggen over haar keuzes. Maar wat de effecten op de langere termijn zullen zijn, zowel voor het werk van de individuele kunstenaars als voor de internationale contacten die zij gelegd hebben, zal pas later blijken.

De nog jonge Stichting Bifrons stelt zich ten doel om hedendaagse muziek samen te brengen met beeldende kunst. Het eerste initiatief betreft het project Flash; een uitgave van negen DVD's (Digital Versatile Disc), waarbij voor ieder schijfje een componist aan een beeldend kunstenaar werd gekoppeld. Het uitgangspunt hierbij was dat beide disciplines geen ondergeschikte rol mogen spelen en als autonoom (kunst)werk moeten gelden. Muziek en beeld werden dan ook in het laatste stadium, op de montagetafel tezamen gebracht. Hierdoor hoopt men, naar de visie van initiatiefneemster Thora Johansen, een soort van derde kunstwerk te creëren, waarbij je niet meer kunt spreken van ‘kijken' en/of ‘luisteren' maar van ‘ontvangen'. Een experimentele gedachte die (zoals dat gaat met experimentele gedachtes) goed of minder goed kan uitpakken.

Zo laat Jaap Kroneman (NL) in About a Boy de camera onrustig en schokkerig langs een aantal boomtoppen glijden. In combinatie met de razende noten van de compositie Big Jumbo's van Chiel Meijering (NL) levert dit aanvankelijk een spannend, bijna thrillerachtig, beeld op: Waar is die camera naar op zoek? Wat heeft dit bladerdak te verbergen? Wanneer, ergens halverwege de zangeres begint te domineren met een hysterisch gekraaid ‘We are so horny', raakt alle spanning en rek eruit. Er is níets te vinden, in of achter dit gebladerte! Dan weet Ger van Elk (NL) langer te boeien met het minstens zo minimale The Horizon, a Mental Distance; een eindeloze registratie van zeventiende eeuwse landschapschilderingen, gecombineerd met het serene -van etherisch geneurie voorziene- Horizon, van Maarten Altena (NL). Aanvankelijk fascineert het, maar uiteindelijk slaat een onvermijdelijke verzadiging toe en ga je je afvragen wat hier de bedoeling van moet zijn. Henk Peeters (NL) laat in Rain Of Feathers slechts het beeld dicht lopen met donzige, witte veertjes. Door de vitale, Caribische freejazz klanken van Reflections on Beauty Brainstorming With the Beast van Antiliaan Eric Calmes, blijft het beeld ook boeien en ontstaat er, voor het eerst zoiets als het beoogde derde kunstwerk. Het geheel krijgt iets hilarisch.

Flash beoogt divers te zijn. Bovenstaande -meer minimale- werken staan dan ook lijnrecht tegenover de meer persoonlijke en verhalende kunst van Lisa May Post (NL), Marijke van Warmerdam (NL) en Maura Biava (Italië). Biava bevindt zich in For Urano op de zeebodem, waar zij met trage, wijdse armgebaren, haar vader de hemel (Uranus) (onhoorbaar) toezingt. Een krachtig en dramatisch beeld, dat wordt versterkt door het ijle (sirenen)gezang in de compositie Liricia, van Roderik de Man. Van Warmerdam ging in zee met Louis Andriessen (NL). In haar video Twine -waarin de zee verbeeld wordt door een woest ballet van een aantal trossen van blauwe lianen-, duikt de bekende componist zelf ook even op, gezeten in zijn auto. Post sorteert vooral vervreemding met Bros, waarin twee mensen, gefilmd op heuphoogte en gekleed in folkloristische, gestreepte pakken, tegen elkaar aan kleven en met hun handen verdere toenadering tot elkaar lijken te zoeken. Met de titel I.R.A. had het Schotse (anonieme) D.J. team Vodershow wellicht hele andere intenties maar de borrelende, piepende en knorrende geluiden die zij uit hun apparatuur toveren zijn minstens zo kil en minimaal als het witte licht waarin het stumperende duo is gefilmd. Dit maakt de sfeer nog trager en beklemmender.

Annette Messager (Frankrijk) wijkt af van alle concepten door een weerslag te geven van haar tentoonstelling La Procesiòn va por Dentro, die begin dit jaar plaats vond in Madrid. Het bewegelijke, impressionistische camerawerk en de soundtrack Towa Towa -een spannend duet voor klavecimbel en basgitaar van Maarten van Noorden (NL)- overstijgen ieder Kunst-omdat-het-moet gehalte, maar de beelden van duistere kelders vol maskers, fetisjen en knuffeldieren, maken vooral nieuwsgierig naar de tentoonstelling zelf.

Met één been in de gecomponeerde muziek en het andere in de jazz, klinkt de scheurende sax van Paul Termos (NL) onder See Eye van Ansuya Blom (NL). In deze collage van schimmige, out of focus beelden doemt, ergens halverwege, ineens een (onherkenbaar) gezicht op en lijkt er een -geheel door de kijker zelf in te vullen- verhaal op gang te komen, waarbij zowel beeld als muziek clues aanleveren.

De spanning die de twee disciplines bij een samengaan kunnen oproepen, komt misschien nog wel het beste tot haar recht op de DVD van beeldend kunstenaar J.C. Ruggirello (Frankrijk) en componist Martijn Padding (NL). Waiting For the Breathe van eerstgenoemde toont flitsen van een op de rug gekeerde schildpad die tevergeefs poogt om weer op haar poten terecht te komen. Het woeste solospel van de klavecimbel in Bien Mesuré Bien lijkt het hulpeloze dier niet alleen aan te sporen zich nog krachtiger af te zetten en terug te rollen, maar verheft de worsteling (het doelloze zwaaien met de pootjes) tevens tot een potsierlijk ballet. Een geheel dat tegelijk komisch en beklemmend overkomt.

DVD is nog nauwelijks gangbaar in Nederland. Toch heeft Stichting Bifrons er goed aan gedaan om voor dit medium te kiezen. De kwaliteit van beeld en muziek is evenredig en hoogstaand. Door de grote diversiteit van de negen DVD's valt er over de inhoud eindeloos te twisten, maar het komt neer op smaak. Ook hierin heeft de stichting voorzien; de negen DVD's zijn los van elkaar te koop, in de betere museum- en boekwinkel.

Is schoonheid ooit weg geweest uit de beeldende kunst? Wie de tentoonstelling The Power of Beauty, ‘De terugkeer van schoonheid in de hedendaagse kunst' in het Helmonds Gemeentemuseum bezoekt, wordt niet geacht daaraan te twijfelen. En waarom ook? Aan de kunstwerken ligt het niet. Die zijn zonder meer verleidelijk en oogstrelend mooi. Maar het thema: de schoonheid en bovenal haar ‘terugkeer', is geforceerd. De aan de tentoonstelling ten grondslag liggende gedachte, dat schoonheid in de twintigste eeuw onder invloed van conceptuele voorwaarden vermoord zou zijn, is kortzichtig. Nog afgezien van het feit dat de formulering ervan zo theatraal is, dat je geneigd bent het niet serieus te nemen. Na de herhaaldelijk doodverklaarde schilderkunst is het nu de beurt aan de schoonheid.

Persbericht, zaaltekst en publicatie willen je overtuigen van het feit, dat het in de twintigsteeeuwse kunst niet langer meer ging om de esthetische kwaliteiten van het kunstwerk, maar theorie, concept en proces voorop stonden. Dat schoonheid, kleur, textuur, maat en verhouding van essentieel belang zijn voor diezelfde twintigsteeeuwse kunst wordt niet genoemd. Ik denk aan de schilderijen van Yves Klein, de fotogrammen en lichtmodulator- beelden van Laszlo Moholy-Nagy, alle Op Art werken, maar ook aan de esthetica van Marina Abramovic, Rémy Zaugg of van Aernout Mik en Job Koelewijn. Schoonheid is geen absoluut begrip meer. Zoveel stromingen, zoveel beelden, zoveel schoonheden. Zelfs de verheerlijking van het lelijke, het verhevene en het soevereine, zoals begin jaren negentig gecultiveerd in abjecte kunst, is gelieerd aan schoonheid, of tenminste aan de cultuurbepaaldheid ervan.

Dat het concept van de tentoonstelling meer aanleiding geeft tot nadenken dan de geselecteerde werken, heeft alles te maken met het idee van de samenstellers dat schoonheid universeel is. Op dat punt is de tentoonstelling zeer overtuigend. De geselecteerde werken van vijftien internationale kunstenaars zijn hier bijeengebracht voor de eendimensionale schittering. Helaas geldt voor het merendeel dat die schoonheid niet verder reikt dan de huid.

De geschiedenis, theorievorming en receptie van het begrip schoonheid in de kunst zet meer aan tot denken dan menig tentoongesteld werk. Met name de foto's van Cornelie Tollens en de duo's Inez van Lamsweerde en Vinoodh Matadin en Pierre et Gilles zijn valso verleiders, die respectievelijk eeuwenoude symbolen, archetypische beelden en mythologiën vertalen in eigentijdse glossy glamour zinnebeelden der ijdelheid. Zij schitteren in valse schoonheid, maar ‘soit', vals is ook mooi. De kracht van schoonheid heeft de beleving ervan overwonnen. Schoonheid is hier skindeep en saai. De kracht van het beeld en de autonomie van het kunstwerk zijn ondergesneeuwd door de verleidelijke make-up van een perfecte maquillage.

Wie de terugkeer van schoonheid, of wat ervoor moet doorgaan, voor lief neemt, kan zich in het Helmonds Gemeentemuseum beter laten verleiden door de geheimzinnige en filmische, grofkorrelige zwartwit foto's getiteld Allegories Of Beauty van de Amerikaan Sam Samore. Of zich verdiepen in de relatie van inhoud en vorm, tekst en beeld en de representatie van het verhaal in het persoonlijke videodagboek Linneaus, Flower Clock van Fiona Tan, dat vorig jaar nog deel uitmaakte van de tentoonstelling Art and Science in de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen te Amsterdam.

De ultieme beleving van schoonheid bieden de highheelded Aphrodites van de Italiaanse Vanessa Beecroft. Ze staren je met hun wezenloze dromerige blikken aan. Alsof ze recht door je heen kunnen kijken. Ze bewegen niet, praten niet en zoeken niet eens oogcontact. Terwijl zij er hooggehakt en schaars gekleed mooi staan te wezen en aanvankelijk een gewillig lustobject voor het gretige oog van de beschouwer zijn, worden de rollen al snel omgedraaid. Des te nieuwsgieriger je bent, des te verlegener je wordt. Aan de hooggehakte Aphroditen van Vanessa Beecroft valt niet te ontsnappen. Eenmaal een blik geworpen op deze bloedmooie dames, die deels gekleed gaan in Gucci bikini's en deels naakt zijn, en je bent verloren. Slachtoffer geworden van een fysiek kijken, ervaar je hun lot van het poseren om daar urenlang op vijftien centimeter hoge hakken gehurkt, zittend of staand zich niet te mogen verroeren en trekt de geschiedenis van het naakt in de schilder- en beeldhouwkunst als in een film aan je ogen voorbij. Voor schoonheid wordt in de beeldende kunst een hoge tol betaald. Denk eens aan al die door de jaren heen poserende naakten, urenlang staand in te koude ateliers en weken- soms maandenlang onderworpen aan de langzame procédés van olieverf en brons. Maar dit terzijde. Voor wie van zoveel schoonheid even op adem moet komen kan tot besluit languit liggend in de kleurrijke stapelbedden installatie Non Stop (Innsbruck) van Fransje Killaars genieten van en denken aan al het mooie en zacht wegdromen. And having sweet dreams about beauty and its beauties.

Wie de afgelopen jaren geen tijd had, of gewoon te lui was, om alle eindexamenpresentaties van de academies te bekijken, kan nu de schade een beetje inhalen in W 139. Youthquake! is een groepstentoonstelling van vijfentwintig jonge kunstenaars. Ze werden allen na 1970 geboren en studeerden de afgelopen paar jaar af aan een Nederlandse of Vlaamse academie. Een flinke jongen die hier uit de talloze vormen, materialen en disciplines een lijn of een ontwikkeling kan destilleren. De kunstenaars schilderen, tekenen, knippen uit blik of knutselen met dia's dat het een lieve aard heeft. De ruimte is bovendien zo tjokvol dat je blik voortdurend verspringt van schilderij naar foto naar installatie en weer terug. De wijze waarop de tentoonstelling is ingericht (is inrichten hier wel het juiste woord?) lijkt iets te willen zeggen over de huidige snelle beeldcultuur, maar wat precies komen we niet te weten. Of het nu gaat om de installatie van Jan de Cock, die bestaat uit opgesteld bouwmateriaal, de aandoenlijke beer van Arjen de Leeuw die op onverwachte momenten een uitstulping krijgt, of de kleurige zeppelin van Harm Goselink Meijer die in de nok van het gebouw hangt: het zijn werken waar je schouderophalend aan voorbij loopt. Is op de tentoonstelling dan geen enkel werk te zien dat eruit springt? Jawel, het object van Martina Florians bijvoorbeeld heeft een vreemde, fascinerende aantrekkingskracht. In het houten onderstel van een kist zijn lagen schuimrubber gestapeld, waarin van bovenaf langzaam een inkt -achtige vloeistof binnensijpelt -als een bloedsomloop. Het object, vastgesjord met foeilelijke oranje bretels, krijgt in de loop van de tentoonstellingsperiode steeds meer kringen en plekken en doet denken aan een oud matras dat is beslapen door oude mannen en jonge geliefden.

Voor sommige kunstenaars is een kakofonie van beelden als in Youthquake! een reden voor ont-haasting. Zij lijken juist gas terug te willen nemen en de toeschouwer te willen leren kijken naar wat eerder ongezien bleef. De jonge schilder Mariska van den Enden laat in de LAK Galerie een serie uitsnedes zien van lichaamsdelen en kledingstukken diehet lichaam bedekken. Het beeld dat in je hoofd blijft hangen is eerder bepaald door datgene wat gesuggereerd wordt dan door dat wat expliciet wordt getoond. Hier word je uitgedaagd lang en vooral nauwkeurig te kijken en je ondertussen ook nog bewust te zijn van het in te nemen perspektief.

In Van den Endes meest overtuigende doeken blijven de onderwerpen onduidelijk: zie je nu een bovenarm, of een dijbeen, een borst of toch een bilpartij? Juist de niet-expliciete manier van afbeelden geeft de schilderijen een erotische lading. Van den Enden is niet scheutig met felle kleuren. Het zijn veelal donker- en lichtbruine tinten die de toon zetten. De kleuren zijn zorgvuldig op het doek gepenseeld, zo zorgvuldig dat de verf en de oorspronkelijke kleur van het linnen af en toe naadloos in elkaar overlopen en de verf als een transparante sluier over het doek ligt. Anders dan veel werken op Youthquake! blijven die beelden op je netvlies branden.

Nijmegen uitrijden, vlak voor de brug rechtsaf en dan de weg naar Kleef (Kleve) nemen. Een van de mooiste wegen van ons land. Rechts de stuwwal met bergachtige ambities, links de Ooypolder. Kleef maar even laten voor wat het is al is daar tegenwoordig, nadat landgenoot Walter Nikkels het Museum Kurhaus onder handen nam, een prachtmuseum ontstaan. Neen, nog ietsje verder de Rijn volgen om bij een van de raarste musea van Noordwest Europa te geraken. Schloss Moyland nabij het slapende gehucht Bedburg-Hau. Het stond jaren leeg. Als klein ventje ben ik er wel eens langs gevoerd. Toen was het een Eftelingachtig spookkasteel. Een ruïne zoals ze alleen in Duitsland te vinden lijken. Gapende ramen, verbrokkelde kantelen. Woekerend gewas. Het was er angstaanjagend, maar dan zonder Efteling-gevoel: Moyland was een serieus spookkasteel. Dat voelde je als negenjarig nakomertje beter dan wie dan ook in het gezelschap. Met steun van het Bundesland Nordrhein- Westfalen is Moyland met Deutschgründliche nuchterheid ontdaan van zijn decennialange kwijnen- Verzamelgekte door Max Willems de bestaan. Uiteraard werd het een museum. Maar niet zo maar eentje. Hier is thans gevestigd de Sammlung Van der Grinten aangevuld met het Josef Beuys Archiv des Landes Nordrhein Westfalen. Banieren geven een kleine rotonde nabij het kasteel de nodige allure: hier is iets aan de hand! Een parkeerplaats, een entreegebouw, en een wandeling door een stijltuin die een liefdeloze burgerlijkheid uitstraalt. In de koetshuizen zijn ter linkerzijde een museumwinkel en restaurant gevestigd. Rechts worden tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd. Op het pad voor de brug over de slotgracht staan glimmende automobielen. Allemaal maaksels van de VAGgroep: Volkswagens, Skoda's en, verdomd een aantal Audi's! Sponsorpartijtje op komst vermoedelijk of een diner-tje van de lokale autohandelaar.

Wat ooit koetshuis was is nu een restaurant. Een afhaalbuffet en een grote rechthoekige refterachtige eetzaal. Het bedienend personeel spreekt er op zachte toon en sluipt rond op gezondheidssandalen waar horecadirndels in Duitsland het patent op lijken te hebben. Door de hoge ramen kijkt het omringende bos permanent naar binnen. Wie voor kroketten komt heeft pech. Louter Gutbürgerliche kost, wordt hier afgehaald aan het buffet van Nederkorn's Museumscafé. Kiezen valt nog niet mee. Wordt het op de regenachtige zondagmiddag Sauerkraut, Schnitzel-Hubertus, Rinder Sauerbraten mit Rothkohl of toch maar gewoon een kopje Thüringer 9-Krauter Tee? Alles smaakt Duits hier. Zelfs de toiletten. Een Plakat geeft aan dat het er Sauber moet zijn. De Ali van dienst heeft keurig afgetekend dat hij (misschien ook wel zij) om 10:00, 11:45, 12:20 en 12:50 de ronde met emmer en zwabber heeft gemaakt. De gemoedelijke tuttigheid in het Koetshuis vormt een merkwaardig kontrast met de inhoud van het Schloss. Die gebroeders van der Grinten waren verzamelaars. Echte! Ze kochten ongeveer 60.000 werken bij elkaar. Vooral negentiende- en twintigste-eeuwse kunst en daarbinnen natuurlijk vooral Beuys met wie ze nauw bevriend waren. Het merkwaardige verhaal van de verzameling is te lezen in Peter Sagers' Die Besessenen, Begegnungen mit Kunstsammlern zwischen Aachen und Tokio(Dumont 1992). Dat laten we dus even voor wat het is. Eveneens onbeschrijfelijk is de verpletterende inrichting van het kasteel. Witte hoge ruimten, van plafondlijst tot plint volgehangen met kunstwerken. Eén verwarrende, machtige, soms prachtige, maar ook spuuglelijke collage van duizenden zo niet tienduizenden werken. Zaal na zaal, verdieping na verdieping. Opperste verwarring overheerst bij de meeste bezoekers: is het een grap, het ultieme Gesamtkunstwerk, gestilde verzamelgekte of een droom? De afwezigheid van iedere duiding van wat er te zien is versterkt het hulpeloze gevoel. In de zalen liggen bundels waarin de bezoeker met uithoudingsvermogen kan opzoeken van wie hij wat ziet hangen, maar om dat te kunnen moet men puzzelachtige soms cryptische zaalplattegronden ontrafelen, om te ontdekken dat veel getoonde kunst van onbekende kunstenaars is. Personeel om iets aan te vragen is er niet. Twee enige suppoosten hangen lusteloos rond de centrale trap in de hal.

De impact van Beuys blijft ook hier, in dit open depot, groots. Ieder werk is krachtig en maakt zich kort los uit de massaliteit om zijn eigen individuele boodschap uit te braken. Veel anderen lukt dat niet. Maar daar gaat het niet om in Moyland. Het is geen museum maar een hoogst individueel statement. In mooie sobere ruimten, met simpel licht. Het spookkasteel van toen is sinds de opening in 1997 in bezit genomen door de nazinderende geest van de gebroeders Van der Grinten.

Na anderhalf uur het verzamelgeweld getrotseerd en achter een gesloten deur het Joseph Beuys Archiv te hebben ontdekt, is er gelukkig de kans om in de Sauerkrautgeuren van Nederkorn weer terug te keren in de realiteit. In de WC blijkt ondertussen Ali ook om 14:30 nog een keertje langs te zijn geweest.

Aantrekkelijkheid gebouw ****
Onthaal ontvangst kassa **
Garderobe ***
Houding overig personeel **
Restaurant ***
Boekwinkel **
Toiletten ****
Onderhoud algemeen ****
Bereikbaarheid *

Ik ben nog van het oude soort. Dacht ik. Kunst moet je zien in een museum of in een galerie. Hoe goed de reprodukties in boeken en tijdschriften vaak ook zijn, er gaat niets boven het echte werk, in de echte kleur, met de echte geur en de voelbare textuur. Ik weet dat er over het begrip ‘echt' valt te twisten. Een schilderij in het atelier van de kunstenaar werkt anders dan datzelfde schilderij op een grote witte wand in het Boijmans.

Steeds vaker ontdek ik dat er werk is dat niet werkt in het museum of de in galerie. Bij de meeste ‘klassieke' fototentoonstellingen vind ik dat al veel langer. Kleine zwartwit- plaatjes tegen een uit de kluiten gewassen muur waar je met je neus bovenop moet zitten om ze volledig tot je te nemen, wekken bij mij ergernis. Druk ze dan maar af in een boek, dan kan ik ze rustig achter mijn bureau bekijken, gezeten op een comfortabele stoel.

Veel conceptueel of theoretisch werk redt het echter evenmin in de reguliere tentoonstellingsruimte. Witte de With illustreert dat regelmatig met zijn presentaties. Onlangs zag ik dat ook weer bewezen in het New Museum in New York. Daar laat de Engelse kunstenaar Keith Piper een aantal installaties zien. Over het selectieve geheugen van zijn landgenoten als het over kolonialisme en slavernij gaat. Piper werkt veel met projecties en computerschermen. Bij één van de installaties kon de kijker zelf de geprojecteerde beelden (be)sturen. Op zich prachtig. Toen ik er rond-liep, was er al iemand met de muis in de weer en die heeft dat meer dan een half uur volgehouden. Dat kan gebeuren. Dat mag. Echter, haar keuze was de mijne niet, dus ik was gedwongen te kijken naar beelden die gemanipuleerd werden door iemand met andere interesses en andere invals-hoeken. Een andere installatie bestond uit twee stalen kasten die gevuld waren met fictieve archief-bakken en twee monitoren, die de kijker opnieuw zelf mocht bedienen. Als geheel leverde de opstelling geen interessant of pakkend beeld op. Een platte verbeelding van een archief. Meer was het niet. Op het moment dat ik me concentreerde op de computerbeelden, viel de context weg en was de notie ‘installatie' loos geworden. Kortom, het werk werkte niet. Gelukkig had Piper een cd-rom bij zijn catalogus gedaan. Thuis heb ik rustig alle lagen van zijn installaties kunnen afpellen en beving me de emotie en de kwaadheid die aan de thematiek van het werk ten grondslag moeten hebben gelegen. De computerpresentatie won het van de museale presentatie.

Mijn rotsvaste vertrouwen en onbespoten geloof in de ouderwetse witte zaal werd onlangs opnieuw op de proef gesteld. Iemand wees me op de website van de Hermitage in Rusland. Ik ben er vast van overtuigd dat een echt bezoek aan dit enorme paleismuseum een overweldigende ervaring is. Er zijn maar weinig plekken in Europa waar zoveel unieke kunstschatten zijn bijeengebracht. Maar, Rusland is Rusland. Met een strippenkaart red je het niet. Voor de meeste (professionele) ‘kunstliefhebbers' is een reis buiten de Randstad al een onderneming, laat staan dat ze staan te trappelen om een retourtje Leningrad te boeken. Is het eerste nog af te doen met culturele gemakzucht gevoed door randstedelijke arrogantie, het tweede kan een legitieme, want financiële oorzaak hebben. Niet iedereen heeft duizenden guldens beschikbaar om van de hogere kunst te genieten. Dan biedt www.hermitagemuseum.org een fascinerende uitkomst. Een groot deel van de collectie kon ik schermgroot en met een uitstekende beeldkwaliteit bezichtigen. Bovendien kreeg ik een goed idee van de overdonderende kwaliteit en de haast ongelooflijke omvang van deze collectie. Niet alleen meer dan twintig Rembrandts, maar ook tientallen Picasso's en andere twintigste eeuwse meesters. Bovendien is de site erg gebruiksvriendelijk. Ik ben nog van het oude soort. Dacht ik. Ik moet echter bekennen, dat ik de thuisgalerie in een aantal gevallen een goed alternatief vind.

De tentoonstelling van Jans Muskee en A.P. Komen/Karen Murphy heeft van de Flatland Galerie de bovenstaande titel meegekregen. Het typeert meteen de ambitie van de expositie want over het algemeen wordt er niet veel meer toegevoegd aan de naam van een exposant dan: ‘recent werk van…' of iets dergelijks. De combinatie van deze exposanten is dan ook een bijzondere. Het werk van Muskee en Komen/Murphy kent allerlei raakvlakken die niet voor de hand liggend zijn. Tenslotte maakt Jans Muskee hyperrealistische pasteltekeningen waarin zich wonderlijke en niet-alledaagse taferelen afspelen en hebben Komen/Murphy zich daarentegen toegelegd op het eigentijdse medium van de video waarin juist zeer herkenbare en alledaagse gebeurtenissen -clichésworden verteld.

Wat is er dan dat ze verbindt? Het is naar mijn mening niet, zoals het persbericht schrijft, de relatie tussen mensen die in beider werk centraal staat. Dat geldt alleen voor Komen/Murphy. In het werk van Jans Muskee gaat het hooguit over de relatie van de steeds weer terugkerende hoofdfiguur met de wereld om zich heen. Een soort eenrichtingverkeer of misschien wel géén verkeer. Op de tekeningen van Muskee zijn steeds weer minutieus getekende scènes opgemaakt waarin een man zich vergrijpt aan een vrouw (of op het punt staat dat te doen), meestal in het bijzijn van omstanders en jonge kinderen. De vrouw meet zich over het algemeen een passieve houding aan; de kinderen lijken zich prima te vermaken. De man gedraagt zich dan weer als een schuldige door zijn hoofd te verbergen, dan weer kijkt hij met open blik, onschuldig de toeschouwer aan.

In mijn ogen zijn het steeds weer seksuele fantasieën of misschien wel pogingen van een buitenstaander om contact te maken: ‘I want to love you!' Het geheel gebeurt overigens niet zonder humor of een vriendelijke vorm van cynisme. Maar uiteindelijk gaat het wel om falen en frustratie.

Komen/Murphy stellen in twee videoinstallaties de relationele frustraties tussen twee mensen aan de orde. ‘Love bites' (1998) vertelt het verhaal van het begin en einde van een relatie. Beeld en geluid zijn als twee verschillende entiteiten opgevat. Het Beeld toont in trage dia's het schuchtere begin van een relatie, de irritaties die later volgen, het uiteindelijke overspel en de onvermijdelijke breuk. Het Geluid, de dialoog, is geknipt uit verschillende tv-soaps zodat de hoofdpersonen dan weer eens plat cockney praten, dan weer keurig Brits.

Met de beeldtaal van de gemiddelde soap (de scènes zijn grotendeels kopieën uit de betreffende soaps) en de clichés van de gemiddelde soap is een nieuw verhaal gemaakt van het (herkenbare) wel en wee van een relatie. Tegelijkertijd zetten Komen/Murphy hiermee een haarscherpe en treffende ontleding van de dagelijkse soap neer.

De combinatie van het werk van Jans Muskee en Komen/Murphy is heel geslaagd te noemen. Het verdraagt elkaar in de galerieruimte zonder dat het elkaar te zwaar of juist ridicuul maakt. Dit komt door de manier waarop zowel Jans Muskee als Komen/Murhpy met hun werk omgaan: zorgvuldig, met een idee van vakmanschap, relativiteit en gelaagdheid. Dit maakt dat ze ideale tijdelijke partners zijn. (Maar laat ze nou geen relatie beginnen!)

Op het moment dat ik – gekleed in rode jurk en hoge hakken – mij in het feestelijk gedruis van Salle de Bains wil gooien word ik benaderd door de hiphoppende bragtagger Nafer die mij rap bestickert met het woord Sexy. Even verbaas ik mij over dit stempel, maar deze verbazing slaat al snel om in een soort trots als ik mij begeef onder de andere ‘figuranten'. De galerieruimte wordt bevolkt door personages, die namen dragen als Fucker, Mens, Stop, Dope, You wish, Adje, Mr. Blue en een groot aantal eeuwige? anoniempjes. Hoewel ik niet the Star ben heb ik op deze broeierige late middag mijn stenen niet eens zo slecht geworpen. Doordat bijna iedereen is voorzien van een tag ga je de bezoekers met heel andere ogen bekijken. Me Tarzan, een kleine man met spits gezicht, verlaat de stadse jungle weer net zo snel als hij deze is binnengegaan. En terwijl Fucker met veel moeite in contact tracht te komen met de andere gasten, probeert Adje zich juist zo onzichtbaar mogelijk te maken. Spannend en fantasieprikkelend daarentegen is de aanschouwing van het gesprek dat tussen dhr. Lubbers, een vrouw, en Coke, een man, wordt gevoerd. Op deze late namiddag is in Salle de Bains even de sfeer van de New Yorkse club Jackie 60 voelbaar: ‘Something… that's unexplainable, a communal club reality, with its own logic and its own star system.'

In galerie Salle de Bains wordt de bezoeker even getransformeerd tot een acteur in de performance ‘The Last Year/to see a new millenium through the glory hole', een performance die bij nadere beschouwing geïnspireerd blijkt te zijn op de New Yorkse undergroundclub Jackie 60. Een club die zich kenmerkt door performances en die bevolkt wordt door een vast publiek met personages als Click+Drag, Long Black Veil en MARTHA. De performance ‘The Last Year' kent eveneens een aantal vaste personages; de twee modellen achter the glory hole, de doorbitch, een What you throw is what you get door Marlies Houtbraken lenige, sportief ogende cameraman en een houterige fotograaf en natuurlijk de bragtagger Nafer die de vele figuranten van hun rol voorziet. Het zicht naar het nieuwe millennium wordt bewaakt door de zogeheten doorbitch. De doorbitch is gekleed in een broek die overgaat in een strakke rok: een opwindende creatie van de modedesigner Tommy Page. Tussen de overgang van broek naar rok bevindt zich een opening, the glory hole, waardoor de toeschouwer kan gluren naar het nieuwe millennium. Alleen is niet het gluren naar…, maar eerder het gluren door de benen van doorbitch een actie die de toeschouwer ongemakkelijk laat voelen. De opening, vlak onder het kruis en tussen de benen werkt als de zoeker van een camera. Alleen pak je nu niet een stuk gereedschap vast maar de benen van de doorbitch, waartegen je bovendien je hoofd legt om zo door een gat in de deur naar het nieuwe millennium te kunnen kijken. Of je je zo gelukkig moet prijzen met het nieuwe millennium dat je krijgt voorgeschoteld vraag ik mij af. Het beeld dat het nieuwe millennium laat zien is niet hoopvol te noemen. Aan de andere zijde van de doorbitch bevinden zich twee dames in enorme hoepelrokken, die als een soort duikelaars heen en weer wiegen, waarbij de ene dame, een enorme plain Jane in geruite jurk, het ‘goede' en de andere dame met draculagebitje, het ‘kwade' lijkt te symboliseren. Zal de 21ste eeuwse mens inderdaad zo stuurloos zijn als wat wij door de glory hole te zien krijgen?

Naast deze performance zijn er kunstwerken van diverse andere kunstenaars te bezichtigen, zoals foto's, flyers van de club Jackie 60, een video met een meewarig kijkend oog, de aan gaatjesboard denkende gestanste tekst ‘Whole' en een aardig, dadaïstisch kunstwerkje met vastgeprikte vlaggetjes met daarop afbeeldingen van uitgestoken tongen. Hoewel de tekst ‘Whole' een verwijzing is naar het begrip Gesamtkunstwerk betwijfel ik of dit Gesamtkunstwerk zonder deze performance nog wel zo spannend is. Want de argeloze toeschouwer, die nu een bezoek zal brengen aan Salle de Bains kan slechts gissen naar de sfeer die hier tijdelijk heeft rondgewaard. Misschien vat de bragtag van de roodharige jongen dit gevoel nog wel het beste samen: Yeah Right!

Galerie Fons Welters in Amsterdam staat bekend om een neus voor jong talent. Sinds een jaar of vier opent deze galerie aan het begin van het seizoen met een expositie van kunstenaars die in de zomer zijn afgestudeerd. Dit jaar zijn het er vijf, afkomstig van evenzoveel verschillende academies.

In vergelijking met de omstandigheden waarin je het werk van pas afgestudeerde kunstenaars meestal bekijkt – op een eindexamenexpositie of bijvoorbeeld tijdens Niet de Kunstvlaai in Amsterdam – is de expositie bij Fons Welters compact en overzichtelijk. Waar je je anders een weg moet banen door een enorme hoeveelheid werk op verschillende locaties en van uiteenlopende disciplines en kwaliteit is dit een plaats waar alle ‘ruis’ is weg-gelaten. Toch kan die rumoerige omgeving soms bepalend zijn voor de charme van wat je ziet, een werk kan je bijvoorbeeld aangenaam treffen omdat het anders is of er gunstig bij afsteekt. Het blijft dan de vraag of zo’n werk zich ook op een andere plek kan manifesteren, maar het mag duidelijk zijn dat de kunstenaars die Welters selecteerde zich uitstekend staande houden in de wereld buiten de academie.

Door het wegvallen van die academiecontext gebeurt er iets in de manier waarop je naar deze werken kijkt. Ze bevinden zich eigenlijk op een raar omslagpunt, want waar ze kortgeleden nog het einde waren van een periode staan ze hier aan het begin. Je ontkomt er niet aan dat je ze anders bekijkt dan werken van meer gevestigde kunstenaars, minder kritisch misschien, en dat je je af gaat vragen wie van deze kunstenaars succes zal boeken.

Ook de neiging om verbanden te leggen met werk van bekende kunstenaars is moeilijk te onderdrukken. Start biedt in dat opzicht ook wel herkenningspunten, hier eens wat van Rob Birza en daar eens wat van Van Lieshout. Maar als je de werken gewoon laat voor wat ze zijn is er veel meer te herkennen.

De installaties van Paul Hendrikse, waar de tentoonstelling mee begint, doen bijvoorbeeld denken aan filmpjes van vroeger. Hij projecteert wazig en verkleurd beeldmateriaal op een aantal voorwerpen – een fles, een teeveetje en een ventilator – en verrast zo met een aantal vrolijkweemoedige beelden. De objecten van Rûne van der Cruijsen in de achterzaal zijn weer van een hele andere orde, in de strakke vormen en gladde oppervlak-ken herken je een soort verrukking over polyester – hoe het druipt en glanst en hoe je er prachtige vormen van kunt maken. Ook de schilderijen van Sara van der Heide hebben met hun felle kleuren en platte vlakken met kralen, poppen en bloemen iets ‘lekkers’, maar bij haar mis je een beetje de oprechte manier waarop Van der Cruijsen van haar materiaal geniet. Van der Heide speelt met de grenzen van oppervlakkigheid, maar schurkt er soms net iets te dicht tegenaan. De installatie van Eylem Aladogan, een hoge granieten tafel waarop een aantal zwaar gehavende watervogels ligt uitgestald, biedt in dit verband het nodige tegenwicht en onderscheidt zich in de behoefte om een verhaal te vertellen. Het lijkt alsof er op de tafel net iets vreselijks is gebeurd, maar ook alsof er nog iets vreselijks gaat gebeuren. Ook bij Janco Volk valt op dat hij een verhaal wil vertellen. Maar omdat het even duurt voor je de twee video’s en de twee objecten die door de ruimte zijn verspreid met elkaar in verband brengt, ontbreekt bij hem die spanning.

In de rustige neutrale context die Galerie Fons Welters deze kunstenaars biedt mis je geen moment de rommel en de ruis van de eind-examenexposities. Met een goed gevoel over de toekomst van de kunst en een glimlach, veroorzaakt door de filmpjes in de voorzaal, loop je weer de straat op. We zijn weer begonnen.

Sinds de beeldende kunst geen genoegen meer neemt met haar vertrouwde, beschutte plek in het museum of de galerie, steekt ze elders op de meest onverwachte plekken de kop op. Bijvoorbeeld op de vuilstort Bavel. Tot voor kort was deze afvalberg in gebruik voor huishoudelijk en industrieel afval uit heel West-Brabant. De vuilstort is inmiddels afgedekt en ligt er nu als een fraaie groene heuvel bij. Maar wat te doen met deze vreemde bult in het verder vlakke landschap? Meestal wordt zo'n afgedekte afvalberg verbouwd tot golfterrein of ski-piste. Deze keer liep het anders. Stichting Fundament besloot in samenwerking met het Praktijkbureau vier kunstenaars uit te nodigen die de berg tijdelijk een ander aanzien moesten geven. Op die manier wilden de organisaties betrokken raken bij de formulering van het komende bestemmingsplan voor deze locatie.

De eerste kunstenaar, de Chinees Chen Zhen, maakte op de top van de berg een intrigerend werk. Zhen bouwde een oude vuilniswagen om tot vliegtuig door er molenwieken aan te monteren. Aan dit vliegtuig verbond hij, geholpen door tien vrijwilligers, in twee weken tijd een reusachtig web, omwikkeld met vuilniszakken, dat vrijwel de hele berg omspant. Aan de draden zijn weer tienduizenden kleine plastic vuilniszakken en tasjes bevestigd die bij een flinke windvlaag werden opgeblazen tot luchtbalonnen. De afvalberg, gevangen in een net, leek ieder moment de lucht in te kunnen vliegen.

Berend Strik en de groep One Architecture zochten het dichter bij huis. Hun ontwerp refereert op een originele manier aan de geschiedenis van het gebied. In de loop der eeuwen is de oorspronkelijke veengrond in Breda zes tot zeven meter afgegraven. Strik en consorten stellen daarom voor het landschap in zijn oorspronkelijke staat te herstellen: op de afvalberg wordt moeras gecultiveerd, waarin na enkele jaren eilanden kunnen worden aangelegd. Met hun tijdelijke ingreep maakten ze een begin met dit proces: bovenop de afvalberg is een kunstmatig moeras (nu ja, moerasje) aangelegd met daaromheen de oorspronkelijke flora en fauna.

Job Koelewijn heeft, als derde kunstenaar in de reeks, niet eens beelden nodig om het gebied te bezielen. Hij maakte van de vuil-stort een decor voor geluiden. Een groot aantal stemmen, afkomstig uit verborgen microfoontjes in de grond, lijkt vanuit het binnenste van de vuilstort de bezoeker onophoudelijk te roepen. Bijna als vanzelf leg je het verband tussen de anoniem geworden huisraad, de kleren en de brieven die ooit op de vuilstort zijn begraven, en de personen aan wie dit afval ooit heeft toebehoord.

In de hoop dat er voor de vuilstort een nieuwe bestemming gevonden kan worden, nodigden de organisatoren nog eens zeven kunstenaars uit om een ‘bestemmingsvisie' te schetsen. Rondom de berg bevinden deze schetsen zich nu op billboards die, al fietsend rond de vuilstort, kunnen worden bekeken. Maar zo oorspronkelijk als de projecten van Zhen, Strik en Koelewijn zijn, zo vrijblijvend en ongeïnspireerd doen de meeste schetsen op billboards aan. Wat is hier misgegaan? Hebben de opdrachtgevers de kunstenaars onvoldoende achter de broek gezeten? Of hebben de kunstenaars zich weinig gelegen laten liggen aan de eisen van hun opdrachtgevers? In ieder geval is het ronduit teleurstellend te moeten constateren dat de meeste kunstenaars liever in hun eigen fantasiewereld ronddobberen dan dat ze zich verdiepen in de eisen die een gebied als de vuilstort nu eenmaal aan de kunst stelt.

Zo wil Vito Acconci van vliegende tapijten en vliegende schotels een stad boven de berg bouwen. De schotels, gegroepeerd in tapijt-vormige patronen, rijzen en dalen op het getijde van de vuilstort: de wisselende hoeveelheid methaangas die zich bij de afvalberg vormt. Ook Suchan Kinoshita laat zich inspireren door het gas dat uit het verrottingsproces in de afvalberg ontstaat. Zij stelt voor het methaan te gebruiken voor een reusachtige zeepbelmachine, bovenop de berg. Grappig ongetwijfeld, maar met de beste wil van de wereld niet uitvoerbaar. Slechts Aernout Mik leverde zowel een geestig als levensvatbaar ontwerp: wie moe is van het fietsen rond de vuilstort kan op adem komen in een half ingegraven glazen paviljoen, de ‘Garbage Bar'. Boven kun je onder het genot van een drankje genieten van het schitterende uitzicht, beneden kun je naar het toilet en genieten van een ander uitzicht: het binnenste van de afvalberg…