Het is even schrikken: een groot mensfiguur hangt aan een galg, uitgemergeld, gebroken. Een ander zit vastgebonden en verminkt op een stoel, te midden van een woestijnlandschap vol brokstukken van wat ooit een beschaving moet zijn geweest. Is dit onze wereld na een atoomexplosie? Een nieuwe wereldoorlog?

We zijn beland in de apocalyptische wereld van Izaak Zwartjes (1974). In het Cobra Museum in Amstelveen kreeg Zwartjes de grote zaal op de begane grond om een installatie te maken. Exodus is een environment geworden: de verschillende installaties maken samen deel uit van een groot, mythologisch verhaal. Dat verhaal is bepaald geen sprookje. Zwartjes wil verbeelden wat er met onze maatschappij zou kunnen gebeuren wanneer die ten onder gaat aan overconsumptie en een gebrek aan spiritueel houvast. Zelf refereert de kunstenaar in de publicatie bij de tentoonstelling bovendien aan ‘het uithollen van de menselijke identiteit’ als gevolg van de toenemende invloed van technologie op de mens. Vanuit deze gedachtegang verbeeldt Exodus een mythe van een volk waarvan het noodlot niet meer af te wenden is. In het verleden bevonden zich onder hen misschien wetenschappers of economen; nu zijn hun computers in een hoekje van de tentoonstelling weggestopt, bedekt onder een dikke laag modder en stof. Hun hang naar vooruitgang heeft hen van binnenuit aangevreten. Zij poogden een natuurlijke en spirituele basis te vervangen door wetenschap, maar verloren daarin hun bestemming. De mens is doelloos geworden, wil Zwartjes maar zeggen. Hij moet zelf betekenis vinden nu die niet meer gezocht kan worden in religie, wetenschap of technologie. Die zoektocht naar zingeving staat centraal in Exodus.

Uit half vergane, roestige materialen, hout en gevonden voorwerpen creëerde Zwartjes het onderkomen van zijn volk. Binnen dit decor vinden een aantal levensgrote mensfiguren hun plek. Deze figuren bouwde Zwartjes op uit skeletten van hout en ijzerdraad, die hij bekleedde met een mengsel van zaagsel, lijm en gevonden kledingstukken. Ze zijn niet zozeer realistisch, maar toch angstaanjagend menselijk. Omdat grote delen van de zaal bedekt zijn met zand en roestig afval, krijg je bijna het idee je in een vervallen en verlaten dorp in een woestijngebied te bevinden. Het enige wat je van wanhoop weerhoudt is de overduidelijk museale omgeving: het suizen van de airconditioning en het uitzicht op een met kroos bezaaide vijver.

In de hoek torent een grote figuur hoog boven de rest uit. Hij overziet het slagveld, met een kind in de armen en een afschrikwekkend gezicht vol met spijkers. Als een soort stamvader van zijn volk staat hij daar. Op zijn voeten zit een prachtige vlinder, de vleugels gespreid. Plotseling lijkt er toch nog een stukje levende natuur in deze doodse omgeving te zijn. Maar de vlinder heeft zijn pootjes gekruist op zijn buik, is onbeweeglijk. Het laatste sprankje hoop lijkt te zijn vervlogen.

Dit soort zorgvuldigheid in de chaos die Zwartjes creëert zorgt ervoor dat Exodus een indrukwekkende tentoonstelling is geworden. Details als de vlinder of een speelgoedbeestje verderop op een boomstam vormen minuscule, maar ontroerende symbolen voor een vergane onschuld. Ze grijpen je naar de keel.

Exodus is een voorbeeld van de veelbesproken terugkeer van ‘het grote verhaal’ in de kunst. Met zijn verhaal raakt Zwartjes een gevoelige snaar. De gevolgen van een bijna onhoudbare consumptiemaatschappij (overgewicht, milieuvervuiling en economische crises) houden de mensheid immers steeds meer bezig. Zwartjes weet die angsten in de juiste beeldtaal te gieten, wat het verhaal versterkt. Zijn relativering van de commerciële waarde van het werk is daarbij ook erg prettig. Van afzonderlijke producten of verkoopbare kunstwerken is nauwelijks sprake, hoewel één van de beelden uit Exodus al eerder dit jaar te zien was op Art Rotterdam, bij de stand van de Amsterdamse Upstream Gallery. Hier leek de eenzame sculptuur eerder op een vervaarlijk papier-maché werk van een zwartgallige kleuter dan op de stamvader van een nomadenvolk. Gelukkig kreeg Zwartjes in het Cobra Museum de vrije hand om zijn verhaal te vertellen. Door een uiterst overtuigende vormentaal dringt het verhaal zich echt naar je op. Zwartjes’ boodschap komt overduidelijk aan. Lichtvoetig is de tentoonstelling daarmee bepaald niet geworden, maar Exodus geeft wel degelijk stof tot nadenken.

Exodus
Izaak Zwartjes
6 juni t/m 13 september 2009

Cobra Museum voor moderne kunst
Sandbergplein 1, Amstelveen