Tussen oorzaak en gevolg

Laure-Anne Tillieux
Damián Ortega, NINE TYPES OF TERRAIN (2007) tentoonstellingsoverzicht Kunsthal KADe, 2016

Water, vuur en lucht; deze natuurelementen zorgen voor het nodige spektakel in het videowerk Der Lauf der Dinge (1987), van het Zwitserse duo Fischli & Weiss. Zwaartekracht en chemische reacties veroorzaken een voortdurende kettingreactie. Jerrycans, ballonen, plastic bekertjes, autobanden, kaarsen, touwen, conservenblikken en wat al niet meer, zetten elkaar en opeenvolgende objecten in beweging. Het resultaat is een bijna complete vernietiging. Het dertig minuten durende videowerk, of de ‘circusact’ zoals de kunstenaars het zelf ooit bestempelden, is een klassieker in de kunstgeschiedenis. Een boek en een documentaire over deze complete, ietwat ‘post-apocalyptische’ chaos, volgden in daaropvolgende jaren. Het is niet verwonderlijk dat menig kunstenaar zich door dit werk liet inspireren.

Toeval bestaat in dit geval niet en naar de woorden van de Franse denker en schrijver Voltaire zelfs helemaal niet: ‘We noemen zo een gevolg van een oorzaak die we niet zien’. Door haar populariteit en verworven faam moest de klassieker van Fischli & Weiss op den duur ook invloed hebben op tentoonstellingsconcepten. De tentoonstelling De Loop der Dingen, over oorzaak & gevolg in Kunsthal KAdE in Amersfoort is er een van. Het probeert een weergave te geven van wat de tentoonstellingsmakers als onvermijdelijk zien: het verval van alles om ons heen. In installaties, video’s, foto’s, en allerhande objecten pogen hedendaagse kunstenaars en vormgevers de grenzen van (al dan niet zichtbaar) oorzaak en gevolg op te zoeken. Alles is eindig. Het verloop van de tijd verandert onze omgeving en ons gehele bestaan. De oeroude natuurwetten kunnen niet bestreden noch gekeerd worden. De mens kan zelf tot stand gebrachte acties enigszins aansturen maar ze zijn zelden standvastig en onder controle. Eén ding staat vast, de tentoonstelling laat zien dat oorzaak en gevolg vele gezichten hebben en verre van eenduidig zijn. Groei, bloei, verval, toeval, of zelfs milieuvervuiling passeren de revue in deze zeer toegankelijke expositie.

Een mooie en eenvoudige navolging op het werk van Fischli & Weiss, is Nine Types of Terrain (2007) van de Mexicaanse kunstenaar Damián Ortega. In negen films vallen bakstenen op negen verschillende manieren en patronen als dominostenen in een verweerd landschap om. Ook Driessens & Verstappen excelleren met een eenvoudig uitziend werk, Sandbox (2009). Wat aan de buitenkant een steriele zwarte doos op poten lijkt, blijkt zodra je door het venster kijkt, onderdak te bieden aan een wonderlijke wereld. Wind speelt met zand en laat het voortdurend rondstuiven. Het zand wordt zachtjes weggeblazen en af en toe treedt een kleine zandstorm of stofhoos op. Ventilatoren schakelen volgens een specifiek algoritme individueel in- en uit. Ze doen het landschap continu veranderen. Of wat te denken van het vierkante boekje Circles (1973) van Kristján Gudmundsson, ooit verschenen bij Gudmundssons gelijknamige tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam in 1973/74. Dit werk bestaat slechts uit drie bladzijden die toenemen in dikte. Elke bladzijde bevat een foto van kringen in water, veroorzaakt door een steentje zo zwaar als de desbetreffende bladzijde. Oorzaak en gevolg laten zich in deze werken gemakkelijk presenteren.

Enkele werken komen helaas niet goed uit de verf. De keuze om meer afgezonderde zij- en tussenruimtes te gebruiken als presentatieplek bemoeilijkt de aansluiting met de hoofdzaal en de overige tentoonstellingszalen. Was het ruimtegebrek? Ook de begeleidende video bij Roman Signers nieuwe installatie Rollendes Fases (2016) is met een vertoning achter de hoofdtrap niet ideaal, waardoor de bezoeker de kans loopt om de aanzet van dit werk – een opgenomen oorzaak-en-gevolg uitvoering waarbij een olievat, na een explosie, van een plank rolt en zijn eigen weg gaat – voorbij te lopen. En dat is ronduit zonde. Ook de aanwezigheid van kwalitatief minder sterke werken verstoort de balans in het grote verhaal. De video van Evelien Lohbeck, een kettingreactie op een bureaublad van een laptop, is te vluchtig waardoor de kijker niet goed weet waar hij/zij naar kijkt. Of het werk van Semâ Bekirovic, een met forensisch poeder bestrooid en door UV-lampen belicht beeld, valt qua esthetiek en thematiek lichtelijk uit de toon in deze tentoonstelling. Deze werken boeien niet genoeg om op te boksen tegen bijvoorbeeld de kleine ingrepen van Signer of de video’s van twee stillevens in rottingsproces door Sam Taylor-Johnson. Door hun eenvoud fascineren zij de bezoeker wel.

Onder de noemer oorzaak & gevolg heeft Kunsthal KAdE een kleine voorstelling willen presenteren van kunstenaars en hun occupatie voor oorzakelijke processen. De materie biedt meer dan voldoende ruimte om dit onderwerp in vele gedaanten en vormen verder uit te werken. De tentoonstelling De Loop der Dingen geeft enkel een kleine aanzet. Tussen oorzaak en gevolg ligt immers een wereld vol avontuur, toeval, beweging en ontwikkeling. Het verloop van de tijd is een veranderlijke vermomming zonder oponthoud tot je bij het onbeschrijfbare en onomkeerbare Niets belandt, het einde van ons bestaan. Een fascinerend fenomeen.

Sam Taylor-Johnson, film stills uit A LITTLE DEATH (bovenste 2 beelden) (2002) 35mm film. Courtesy White Cube, STILL LIFE (onderste 2 beelden) (2001) 35mm film. Courtesy Sammlung Goetz