Sinds kledingfabriek Rana Plaza in Bangladesh in 2013 instortte, groeit in het Westen langzaam de bewustwording van de slechte arbeidsomstandigheden in de kledingindustrie. En niet alleen wat betreft kleding zijn we steeds kritischer, ook ons voedsel is bij voorkeur dier- en milieuvriendelijk geproduceerd. We willen pure, ambachtelijke producten, én we willen precies weten waar ze vandaan komen. Het is daarom opmerkelijk dat zulke eisen op het gebied van de elektronica die we dagelijks gebruiken grotendeels afwezig zijn. Terwijl de grote spelers in de markt in hoog tempo nieuwe smartphones en laptops ontwikkelen, blijft onduidelijk waar de grondstoffen voor de droom van innovatie eigenlijk gewonnen worden. Welke materialen stillen onze honger naar gigabytes? En hoe verhoudt de cloud zich tot de aarde?
Met Avant Tout, Discipline bij MU in Eindhoven verkennen kunstenaars Revital Cohen en Tuur van Balen de route waarlangs kostbare mineralen, afkomstig uit mijnen in onder meer het door conflict getergde Congo, zijn verbonden met de technologische massa-industrie in China en miljoenen consumenten over de hele wereld. De distributie van grondstoffen, materialen en producten kent een gedisciplineerd ritme van delven, produceren en consumeren. ‘Discipline Voor Alles’, een slogan die de kunstenaars vonden op de wand van een kantoor van Congo’s geheime dienst.
Cohen en Van Balens nieuwste film Trapped in the Dream of the Other (2017) vormt de registratie van een performance waarvoor het duo in een Chinese fabriek speciaal vuurwerk liet maken. Zij verscheepten dit vervolgens naar Congo om het op afstand af te steken in een van de vele mijnen in het land. De wijze waarop de video is gefilmd geeft de toeschouwer het gevoel als schutter door het virtuele landschap van een schietspel te lopen. Hier en daar werken mannen hard om het gewilde mineraal coltan uit de rotsen te hakken. Op de achtergrond klinkt de echo van een mekkerende geit en dan het blikkerige geratel van een mobiele telefoon die storing veroorzaakt in de buurt van geluidsapparatuur. Het geheel is onheilspellend en verwarrend; een al te realistische game in een gebied waar conflict en geweld altijd dreigen.
Het vuurwerk dat Cohen en Van Balen afsteken, geeft het monotone rotsachtige landschap van de Congolese mijnen echter ook onverwacht iets dromerigs. Oorlogsgebied en droomlandschap mengen zich tot een plek waar knetterende gouden glitterbommen zachte pasteltinten verspreiden. Lichtroze en blauwe wolken trekken op tussen de harde bruine stenen. Het is alsof er een rookgordijn voor de werkelijkheid wordt opgetrokken, symbolisch voor de wijze waarop populaire elektronica moeiteloos de bloederige arbeid verhullen die in hun binnenste verborgen ligt.
Het is opvallend hoe ver dit landschap van ruwe metalen en zware arbeid af lijkt te staan van de gelikte elektronica die worden gemaakt met de zwaar bevochten grondstoffen. In Dissolution (I know nothing) (2016), de tweede film in de tentoonstelling, werken de kunstenaars deze tegenstelling op intrigerende wijze verder uit. Door middel van twee schermen worden in een collage van beeldmateriaal gefragmenteerde verbindingen gelegd: tussen de mineralen uit Congo en de Chinese fabriek waar ze verwerkt worden in game consoles; tussen productie en consumptie; tussen persoonlijke verhalen en een koloniaal verleden. Met deze beelden, die even mysterieus als confronterend zijn, spinnen Cohen en Van Balen een geraffineerd web van realiteit en fictie dat steeds complexer en verstikkender wordt.
De zorgvuldigheid waarmee de verschillende werken in dit web met elkaar verweven zijn komt verder tot uiting in D/AlCuNdAu (2015), waarin de Congolese mineralen op bijzondere wijze tastbaar worden in de tentoonstellingsruimte. Verspreid over de grond liggen kleine brokken metaalerts omringd door de voorwerpen waaruit zij zijn verkregen: printplaat, metalen ringen en plaatjes. Het zijn onderdelen van harde schijven afkomstig uit een datacentrum in IJsland. Door het koude klimaat, dat de kosten van het koelen van de benodigde hardware zeer laag houdt, is het land steeds meer in trek als fysieke standplaats van de cloud. Als moderne alchemisten wonnen Cohen en Van Balen de metalen uit deze schijven en brachten ze terug in hun minerale vorm. Het resultaat is een merkwaardig kunstmatig erts bestaande uit Aluminium (Al), Koper (Cu), Neodymium (Nd), Goud (Au) en IJslandse lavasteen, tevoorschijn gekomen uit een complex geopolitiek landschap.
Met deze strategie van omkering weten Cohen en Van Balen in Avant Tout, Discipline op verrassende wijze de relaties bloot te leggen die schuilgaan achter de elektronica die zo bepalend is in ons dagelijks leven. Het contrast tussen de abstracte uitvoering en de ruwe werkelijkheid is daarbij soms zo scherp dat het vervreemdend werkt. Maar juist daar waar de realiteit zich mengt met het virtuele en de technologische droom plots een nachtmerrie blijkt, worden op indrukwekkende wijze de vele manieren zichtbaar waarop onze elektronica ons zowel online als offline met elkaar verbindt.
Coltan is een metaalerts waaruit de elementen niobium en tantalum worden geëxtraheerd. Tantalum wordt gebruikt in vrijwel elk elektronisch product en het grootste deel van de wereldvoorziening komt uit Oost-Congo – een regio gevangen in een spiraal van conflict en geweld. Hoewel het mineraal niet de oorzaak van het conflict is, speelt de mijnbouw en handel een centrale rol in de financiering van de strijdende partijen.
Merle Smeets is redacteur bij Tubelight.
